ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

موضوع بپردازم. بدين سان، با استفاده از فرصت هاي تعطيلي، يادداشت هايي تهيه كردم، ليكن با پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي و آغاز جنگ تحميلي و پذيرفتن مسؤوليت خطير و مقدس امامت جمعه، اين نوع فعاليت ها متوقف گرديد و آن يادداشت ها در ميان پوشه ها نگهداري شد تا در فرصت مناسب تنظيم شود.

سرانجام، انتشار فصلنامه مبارك و علميِ «ميقات حج» توسط معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري، با همه مزايا و بركاتش، برايم توفيقي جبري بود و موجب شد پس از گذشت بيش از ده سال، آن نوشته ها احيا و به صورت مقالات متعدد از سال 71 تا 79 منتشر شود و اينك در اثر استقبال و تشويق دوستان و شخصيت هاي بارز و محترم، به ويژه معاونت محترم آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري، تصميم بر اين شد كه همين مقالات با تكميل و اصلاحات، به صورت كتاب مستقل در اختيار علاقه مندان قرار گيرد.

از آن معاونت محترم و همه برادران عزيز و دست اندركاران در بخش فرهنگيِ اين بعثه مبارك، كه در انتشار اين مقالات و نشر اين مجموعه همكاري داشتند، صميمانه سپاسگزارم و از خداوند منان براي آنان موفقيت بيش از پيش خواستارم.

تذكر نكته اي را براي محققان و صاحبان قلم؛ به ويژه دست اندركاران مسائل تبليغي، لازم مي دانم و آن اين كه:

ممكن است تصور شود مسأله تخريب و حذف بناها و آثار مذهبي، كه موضوع بحث ما در اين مجموعه مي باشد، در مقطع تاريخيِ خاصي، به وسيله گروه به خصوصي در همان مقطع انجام شده و پايان يافته است و اكنون كه نزديك به يك قرن از اين اقدامات ناروا مي گذرد، چون اين گروه در محو اين آثار به هدف خود دست يافته اند و لذا خود را از ادامه اين سياست بي نياز مي دانند؛ زيرا هنوز يك قرن از اين حادثه نگذشته است كه عامه مسلمانان و حتي بسياري از خواص نيز از پيشينه تاريخي اين حرم ها و از انگيزه و هدف تخريب آنها و نتيجه و ثمره تلخ اعمال اين سياست اطلاع درست و دقيقي ندارند و طبيعي است اين ناآگاهي و دوري از واقعيات، با گذشت زمان و در قرن هاي آينده بيشتر و عميق تر خواهد شد و به نسل هاي آينده منتقل خواهد گرديد. ليكن بايد

ص: 21

گفت: اين تصور صحيح نيست و قضيه دقيقاً به عكس آن است؛ زيرا كه اين حذف و تخريب، هنوز هم خاتمه نيافته و همچنان در قالب فعاليت هاي فرهنگي ادامه دارد؛ يكي از ابعاد آن را مي توان در تأليفات جديد و متنوعي يافت كه در تاريخ حرمين شريفين و مدينه شناسي، در سطح وسيع و به زبان هاي گونه گون منتشر مي شود و بر خلاف كتاب هاي مدينه شناسي پيشين _ كه بخش مهمي از آنها اختصاص به ابنيه و آثار مذهبي داشت _ در اين كتاب ها گزارشي از اين آثار منعكس نشده است، (1) به طوري كه گويي اصلا چنين آثاري وجود خارجي نداشته است! و بدينسان مي خواهند نسل هاي آينده از وجود اين آثار بي اطلاع گرديده و به طور كلي از حوادث و تغيير و تحولي كه در آنها پديد آمده است بيگانه شوند.

اينجاست كه بايد در مقابل اين حقيقت زدايي و حركت منفي، قدم هاي مثبت برداشته شود و با انتشار كتاب و مقاله و از طريق وسايل تبليغي ديگر واقعيت امر به اطلاع مسلمانان برسد و نسل هاي آينده در جريان امر قرار گيرند و از آنچه به وقوع پيوسته آگاه شوند. ان شاء الله.

نكته ديگر اين كه چون هدف از تأليف اين كتاب ضمن معرفي حفظ و ثبت اين آثار در تاريخ است نه مجرد اطلاع رساني مقطعي، لذا در معرفي اين آثار گاهي مطلبي از چند نفر و احياناً مشابه و هم زمان نقل گرديده كه نبايد به تكرار حمل شود بلكه منظور بر تأكيد وجود آن اثر در آن تاريخ مي باشد.

محمد صادق نجمي دي ماه 1380

ص: 22

بسم الله الرحمن الرحيم

... وَلَوْ أَنَهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَواباً رَحِيماً (نساء: 64)

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ (المنافقون: 5)

... قالَ الَذِينَ غَلَبُوا عَلي أَمْرِهِمْ لَنَتَخِذَنَ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً (كهف: 21)

وَ اتَخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًي (بقره: 125)

صدق الله العلي العظيم

ص: 23

ص: 24

گرما، به هنگام عبادت و زيارت و اقامه نماز به روي قبر آنان، سقفي قرار دادند و گاهي به اقتضاي نياز به فضاي بيشتر، در كنار اين مدفن ها مساجدي ساختند كه اين محل ها امروزه به «مشهد» و «حرم» شهرت يافته اند.

گفتني است كه اين تجليل و بزرگداشت ها از سوي مسلمانان، نه يك عمل ابتكاري و بدون دليل شرعي و بدون مدرك و مستند مذهبي است، بلكه راه و رسمي است برگرفته از قرآن مجيد و سنت رسول الله (صلي الله عليه وآله) و عمل صحابه و پيشوايان دين، كه اكنون نمونه هايي از آن را مي آوريم:

-آن جا كه سخن از انبيا است، خداوند متعال درباره ي آنان، واژه «سلام» و درود را به كار برده و با اين كلمه زيبا از آنان ياد نموده است (سَلامٌ عَلي إِبْراهِيمَ) (1) ، (سَلامٌ عَلي مُوسي وَهارُونَ) (2) ، (وَ سَلامٌ عَلَي الْمُرْسَلِينَ) (3).

-و آن جا كه سخن از شهدا و بندگان صالح به ميان آمده، آنان را اين چنين ستوده است: (وَ مَنْ يُطِعِ اللهَ وَالرَسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَبِيِينَ وَالصِدِيقِينَ وَ الشُهَداءِ وَالصالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً.) (4).

-قرآن مجيد مسلمانان را تشويق نموده است كه در مقام توبه و انابه و به هنگام طلب آمرزش گناهان، به رسول الله توسل جويند و وساطت و درخواست آن حضرت را عامل آمرزش گناهان بندگان معرفي نموده، مي فرمايد: (... وَلَوْ أَنَهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَواباً رَحِيماً (5).

و در جايي ديگر منافقان را نكوهش مي كند كه هرگاه به آنان گفته مي شود به حضور

ص: 25

رسول خدا (صلي الله عليه وآله) برسند تا آن حضرت درباره آنان طلب آمرزش كند، از اين امر سرباز مي زنند؛ (وَإِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَوْا رُؤُسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ). (1).

-قرآن مجيد درباره اصحاب كهف مي فرمايد: (... قالَ الَذِينَ غَلَبُوا عَلي أَمْرِهِمْ لَنَتَخِذَنَ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً). (2) مؤمنان راستين كه بر امر اصحاب كهف آگاهي يافتند و آن را سند زنده اي براي اثبات معاد جسماني به مفهوم حقيقي اش ديدند، پس از مرگ آنان گفتند: «ما بر روي قبر آنها مسجد و ساختماني بنا مي كنيم تا مردم هرگز ياد آنها را از خاطره ها نبرند و در نيل به كمال اعتقادي و انساني خود، آنها را الگو و سرمشق خويش قرار دهند.»

و خداوند با نقل تصميم آن مؤمنان بر ايجاد بنا و ساختمان بر روي قبور اصحاب كهف و استفاده نمودن از آن، به عنوان يكي از پايگاه هاي عبادت و پرستش، عملكرد آنان را تثبيت و بر آن مهر تأييد مي زند.

-دفن شدن پيكر پاك رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در داخل خانه خويش و در زير سقف، دليل روشن و مصداق عيني بر اين واقعيت است كه در اسلام، وجودِ بنا در روي قبر شخصيت هاي معنوي، عملي مُستَحسن و مورد تأييد بوده است و اين حقيقت را درباره قبور انبياي گذشته نيز مي توان ديد؛ مانند قبر حضرت ابراهيم، و جناب اسحاق و يعقوب (عليهم السلام) و قبور همسرانشان در شهر الخليل؛ شهري كه به ياد و به نام حضرت ابراهيم (عليه السلام) «خليل» نام گرفت. (3) و مانند قبر حضرت داود و سليمان (عليهما السلام) در «بيت لحم» و قبور و آثار ساير انبيا در بيت المقدس و شامات كه در طول قرن هاي متمادي، قبل از اسلام و بعد از اسلام، از استحكام و زيباييِ بنا و ساختمان برخوردار بوده اند.

نكته جالب توجه در قبور انبياي گذشته اين كه شخص خليفه دوم در فتح بيت المقدس، نه تنها بر اين مقابر و بر اين آثار متعرض نگرديد، بلكه با نمازگزاردن (4) در

ص: 26

اين بقاع و امكنه، وجود آنها را با عمل خويش تأييد كرد. همچنين روش علما و پيشوايان اسلام نيز در طول تاريخ به همين منوال بوده است.

آري، مسلمانان؛ اعم از شيعه و اهل سنت، در طول تاريخ، در انجام اين برنامه ها و در تجليل از شخصيت هاي معنوي و در ساختن حرم و گنبد و بارگاه براي قبورِ آنان، به منابع اصليِ اسلامي؛ از قرآن و حديث (1) تمسك جسته و از سيره رسول الله (صلي الله عليه وآله) در زيارت قبور شهدا و صحابه كه از بارزترين برنامه هاي زندگي آن حضرت بوده، پيروي نموده اند.

ص: 27

اكنون اين پرسش مطرح مي شود كه: «انگيزه و عامل اين بينش چيست؟» و چگونه است كه افرادي خود را مسلمان مي نامند ولي به خود اجازه مي دهند نسبت به بزرگان دين اهانت كنند و ابنيه و آثار متعلق به آنان را منهدم نمايند.

پاسخ اين سؤال اين است كه: يكي از آفات بزرگ و خطرناك در هر مذهب و آييني، كج فهمي ها و تندروي ها و برداشت هاي غلط و انحرافي و به اصطلاح قرائت هاي خودساخته از آن آيين است كه از ميان پيروان همان مذاهب به وجود مي آيد و موجب تضعيف و تفرقه در آن آيين مي شود. بديهي است پرداختن به موارد آن، در اديان گذشته، خارج از موضوع بحث ما است.

ولي با تأسف بايد گفت كه در ميان پيروان دين مقدس اسلام نيز كساني بوده اند كه از اين كج فهمي و انحراف فكري مصون نمانده و موجب پيدايش اختلافات و كينه ورزي ها و گاهي خونريزي ها در ميان پيروان قرآن شده اند.

از مصاديق و نمونه هاي بارز چنين انحراف فكري و برداشت هاي ناروا، گروه خوارج هستند كه در حال حيات رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و در ميان جامعه آن روز به وجود آمدند و در زمان امير مؤمنان (عليه السلام) گسترش يافته، به صورت يك گروه معارضِ حكومت آن حضرت، ظاهر شدند و سرانجام آن بزرگوار به دست يكي از عوامل همين گروه به شهادت رسيد.

پس از آن حضرت و در طي ساليان متمادي، شاهد حضور و فعاليت همان گروه در نقاط مختلف جهان اسلام بوده و هستيم كه مايه دردسر براي اسلام گرديده و عده اي از مسلمانان به دست آنان كشته شده اند.

ص: 28

نكنم، پس چه كسي عدالت خواهد كرد؟! يكي از صحابه عرض كرد: يا رسول الله اجازه دهيد گردن اين منافق را بزنم و او را در مقابل جسارت و اهانتش مجازات كنم. رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: معاذالله، اگر او را بكشيد، مردم مرا به كشتن ياران خودم متهم خواهند كرد، او را به حال خود واگذاريد ولي بدانيد كه اين مرد همفكراني هم دارد. آنان قرآن مي خوانند ولي از گلويشان پايين تر نمي رود. از دين خارج مي شوند همان گونه كه تير از كمان رها مي شود. (1).

در حديثي كه ابوسعيد خدري نقل كرده نيز آمده است: آن مرد كه «ذوالخويصره» نام داشت، خطاب به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) گفت: «اِتَقِ الله يا محمد». رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: اگر من خدا را عصيان كنم، پس چه كسي مطيع خدا خواهد بود. خدا كه مرا به همه مردم امين قرار داده آيا تو بر تقسيم اين غنيمت «ناچيز» امين نمي داني؟! و آنگاه كه ذوالخويصره برگشت، رسول خدا فرمود: در آينده از جنس اين مرد گروهي پديد آيند كه قرآن مي خوانند اما از گلويشان پايين تر نمي رود. مسلمان ها را مي كشند ولي متعرض بت پرستان نمي گردند. از اسلام مانند رها شدن تير از كمان خارج مي شوند و اگر من دركشان كنم، مانند قتل عاد و ثمود، همه آنها را از ميان خواهم برد. (2).

عملكرد تند خوارج با جريان ذوالخويصره و برخورد اهانت آميز وي نسبت به ساحت مقدس رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و گفتار آن حضرت در آن مقطع پايان نيافت بلكه با توجه به خطرات آينده اين گروه و ضربه هاي سنگيني كه از سوي آنها پس از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) متوجه اسلام و مسلمانان گرديد، پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله) در موارد مختلف و در ضمن حديث هاي متعدد، اوصاف و مشخصات آنها را بيان كرد تا مسلمانان با انحراف فكري و اعتقادي آنان آشنا شوند و تحت تأثير تعبد و تنسك ظاهريشان قرار نگيرند. (3).

ص: 29

و ما در اين جا تنها به نقل سه مشخصه و ويژگي آنان، كه بيش از ساير اوصافشان مورد عنايت رسول خدا (صلي الله عليه وآله) قرار گرفته و با بحث ما بي ارتباط نيست، بسنده مي كنيم:

ص: 30

خواندن آنها به نفع آنان است در حالي كه به ضرر آنها است زيرا نماز آنها از گلويشان تجاوز نمي كند آنان از اسلام خارج مي شوند همانگونه كه تير از كمان خارج مي شود.

ص: 31

ياد شد تا پس از چندين قرن، يعني در آستانه قرن هشتم، احمد بن تيميه در شام مطالبي را در مسائل مختلف اسلامي؛ در اصول عقايد و فروع احكام، كه بر خلاف مسلمات اسلام و مخالف با فتاواي علما و پيشوايان و در بعضي از مسائل موافق با نظريات خوارج بود، عنوان كرد و از طريق سخنراني ها و نوشته هايش به تبليغ و ترويج آراء خود پرداخت و در اين راه تلاش فراوان نمود.

علما و دانشمندان از شام و مصر و بغداد در مخالفت با نظريات او به ميدان آمدند و از راه تأليف و مناظره، به نقد عقايد او پرداختند و بر انحراف و ارتداد او فتوا صادر كردند. ابن تيميه پس از چند بار زنداني شدن در مصر و شام، سرانجام در سال 728 ه_. ق. در زندان دمشق از دنيا رفت.

نوآوري ها و ابراز مطالب عوام پسندانه او موجب گرديد كه علي رغم مخالفت علما و متكلمان، گروهي هم از نظريات وي استقبال نمايند و به افكار او گرايش پيدا كنند و در اين گرايش ها، افزون بر تلاش و تبليغ او، زنداني شدن و مظلوم نمايي اش نيز نقش مؤثر و تأثير بسزايي داشت و همچنين حمايت جدي شاگرد صميمي و هم عقيده اش «ابن قيم»، كه در كتابها و تأليفات خود آراء و نظريات استادش را تبيين و نشر نمود، در پيشرفت افكار «ابن تيميه» نقش اساسي ايفا كرد.

با اين حال، همان گونه كه پيشتر اشاره كرديم، مخالفت علما و فقهاي مذاهب سه گانه «شافعي، حنفي و مالكي» با عقايد ابن تيميه، موجب گرديد كه در مدت كوتاهي، فتاواي او متروك و تأليفاتش همانند تأليفات ابي قيم از صحنه خارج شود و در انزوا قرار بگيرد.

وضع به همين منوال بود تا اينكه در قرن يازدهم، در نجد حجاز فردي به نام محمد بن عبدالوهاب پا به عرصه حيات گذاشت و پس از چهار قرن بارديگر به تبليغ و ترويج عقايد ابن تيميه پرداخت و به عللي كه اشاره خواهيم كرد، او توانست اين فتاوا را به مرحله اجرا در آورد و آنچه در لابلاي تأليفات ابن تيميه و ابن قيم بود، در صحنه عمل پياده كند.

چون درباره شرح حال و نقد عقايد و آراء ابن تيميه و دو شاگرد و همفكرش؛ ابن

ص: 32

قيم و ابن عبدالوهاب از سوي طرفداران و مخالفانشان كتاب هاي متعددي تأليف و مقالات زيادي ارائه شده است، ما در اينجا به عنوان مقدمه، خلاصه اي از تاريخ زندگي و بعضي از عقايد و فتاوايشان را با استناد به تأليفات و كتابهاي خودِ آنها، در اختيار خوانندگان عزيز قرار مي دهيم:

تقي الدين احمد ابن تيميه در سال 661 در «حران» از توابع شام ديده به جهان گشود و تحصيلات اوليه را تا 17 سالگي در آن سرزمين به پايان برد سپس به همراه پدرش عبدالحليم، از ترس مغولان به دمشق رفت. تا سال 698 چيزي از احمد شنيده نشد ولي از آغاز قرن هشتم به تدريج افكار شاذ و انحرافي وي بروز يافت و در هر مقطعي با اظهار نظر مخالف با مسلمات اسلام و آراي مشهور و رايج مسلمانان، افكار عمومي را متشنج مي كرد و پس از بارها زنداني شدن و تبعيد شدن در شام و ديار مصر، در سال 728 در زندان قلعه دمشق از دنيا رفت. ابن تيميه به عنوان يك عالم حنبلي و صاحب تأليفات، در كنار نقاط ضعف در مسائل عقلاني، طبعاً نقاط مثبتي نيز داشته است، منتها هواداران وي تنها به نقاط مثبت او چشم دوخته و با چشم پوشي از خطاهايش به ستايش مطلق وي پرداخته اند ولي آزاد انديشان بر هر دو جنبه نظر افكنده و نقادانه با وي برخورد كرده اند و ديدگاه هاي او را با آموزه هاي انبيا و اولياي الهي مغاير شمرده و در نقد وي كتابها نوشته اند.

ده ها نفر از علماي معاصر او و همچنين دانشمنداني پس از وي، عقايد او را نقد و رد نموده اند.

ص: 33

روش علماي دين و فقها و دانشمندان، كه در مقابل مخالفانشان ادب و احترام را مراعات نموده و از آنها به نيكي و عظمت ياد مي كنند، او در كوبيدن علماي دين جسور و در به كارگيري الفاظ اهانت آميز و دور از ادب و نزاكت نسبت به مخالفانش سر آمد بوده است. آري، او در منهاج السنه نسبت به علامه حلي و شيعه و گاهي به ساحت مقدس ائمه هدي (عليهم السلام) جسارت و هتاكي زيادي نموده است و در جاي جاي اين كتاب و در فصول مختلف آن، تحت عناوين «حماقات الشيعه» و «الإمام المنتظر و خرافاتهم فيه» و... تهمت ها و افتراها ي زيادي بر قلم رانده است.

البته اين رويه ابن تيميه، بر شيعه و پيشوايانشان منحصر نيست بلكه او درباره بزرگان صحابه و علماي اهل سنت نيز اين شيوه را در پيش گرفته و اعتراضات تند و جسارت هاي فراوان نسبت به آنان نموده است.

ابن حجر عسقلاني با حمايت و خوشبيني خاصي كه نسبت به ابن تيميه دارد درباره رويه خلاف اخلاق او مي نويسد:

تسلط ابن تيميه بر علوم مختلف از فقه و تفسير و حديث و استعداد و قدرت بي رقيب او در فن خطابه و سخنراني، موجب پيدايش حالت عُجب و خودپسندي در وي گرديده بود و لذا همه علما را از كوچك و بزرگ و ضعيف و قوي و قديم و جديد، مورد حمله و جسارت قرار مي داد؛ به طوري كه در يكي از سخنراني هايش از عمربن خطاب ياد نموده و او را مورد انتقاد تند قرار داد و شديداً تخطئه نمود، چون مطالب اهانت آميز او درباره خليفه به سمع يكي از علماي وقت به نام «شيخ ابراهيم» رسيد به مقام رد و انكار ابن تيميه برآمد؛ به طوري كه او نتوانست مخالفت شيخ ابراهيم را ناديده بگيرد لذا شخصاً به نزد او رفت و از جسارتي كه نسبت به عمربن خطاب كرده بود در محضر او اعتذار و استغفار كرد و اظهار ندامت نمود. (1).

باز ابن حجر مي گويد: ابن تيميه درباره علي بن ابي طالب چنين مي گفت كه: او در هفده مورد اشتباه و با نص صريح قرآن مخالفت ورزيده است.

ص: 34

ابن حجر مي افزايد كه او در مقايسه امير مؤمنان (عليه السلام) و عثمان بن عفان چنين مي گفت: اما علي بن ابي طالب فردي بود جاه طلب و رياست دوست و چون هدف او در تمام جنگ هايش نيل به رياست و به دست آوردن خلافت بود و نه پيشبرد اسلام و حمايت از قرآن، لذا در همه اين جنگ ها مخذول و با شكست مواجه گرديد و اما عثمان داراي روحيه حب مال و ثروت اندوزي بود و به همين جهت هم كشته شد. (1).

باز ابن حجر نقل مي كند: ابن تيميه در يك جلسه نسبت به امام غزالي جسارت و بر وي ناسزا گفت، به طوري كه گروهي بر ضد او قيام كردند و نزديك بود او را از بين ببرند ولي او از اين جان سالم به در برد. همچنين وي از محي الدين عربي بد گويي مي كرد و او را سب و لعن مي نمود. (2).

ص: 35

قيم هم استناد مي كنند و براي اثبات نظريات خود، به گفتار او تمسك مي جويند. از اين جهت ما هم در چند مورد به فتاواي وي اشاره خواهيم كرد.

ص: 36

ناگزير شد اين شهر را به عزم اقامت در «عُيينيه» زادگاهش ترك كند. پس از مدت كوتاهي اين شهر را نيز به اجبار ترك نمود و به ناچار نقطه سومي به نام «درعيه» را كه محمد بن سعود جد آل سعود به عنوان رييس قبيله بر آن منطقه حكومت مي كرد، براي خود برگزيد.

او دعوت خود را با حاكم درعيه در ميان نهاد و هر دو پيمان بستند كه رشته ي دعوت از آن محمد بن عبدالوهاب و زمام حكومت در دست محمد بن سعود باشد و براي استحكام اين روابط، ازدواجي نيز ميان دو خانواده صورت گرفت. محمد بن عبدالوهاب تبليغ خود را در پرتو قدرت حاكم آغاز كرد و به زودي هجوم به قبايل اطراف و شهرهاي نزديك شروع شد و سيل غنائم از اطراف و اكناف به شهر درعيه كه شهر فقير و بدبختي بود سرازير گرديد. و اين غنايم جز اموال مسلمانان منطقه نجد نبود كه با متهم شدن به شرك و بت پرستي كه در صفحات آينده ملاحظه خواهيد كرد، اموال و ثروتشان بر سپاه محمد بن عبدالوهاب حلال شده بود. و اين تهاجمها و قتل و غارتها از سوي وهابيان توسعه و ادامه يافت تا در حجاز يك حكومت سياسي _ مذهبي كه مذهب آن وهابيگري و اجراي عقايد و آراء ابن تيميه بود به وجود آمد.

ص: 37

و شافعي» بود، اظهار نمود و در نتيجه با مخالفت سخت اين علما رو به رو شد. با وي به بحث و مناظره پرداختند و در رد گفته هاي او، كتاب هاي زياد تأليف و بر انحراف و ارتداد او فتوا صادر نمودند و بارها به زندان افتاد و سرانجام هم در زندان رخت از جهان بر بست.

اما شيخ محمد در نجد به اظهار و نشر عقايد خود پرداخت كه مردم آن را افراد بدوي و دور از تمدن و معارف تشكيل مي داد كه در آن وقت شايد بزرگترين علماي آن ناحيه شيخ عبدالوهاب پدر شيخ محمد و شيخ سليمان برادرش بود. گرچه اين دو تن شروع به مخالفت با او نمودند و و اولين كتاب را در رد شيخ محمد برادرش نوشت (1) ولي با توجه به وضع مردم آن سامان اينگونه مخالفت ها اثري نداشت. نجديان مردمي بودند در نهايت بساطت و سادگي و داراي ذهني صاف و خالي و آماده پذيرش هر سخن تازه، به خصوص اگر در پوشش «توحيد» كه شيخ محمد مدعي بود عرضه شود.

ص: 38

ابتداي دعوت شيخ محمد از پشتيباني قوي اين خاندان به عنوان رييس يك قبيله بزرگ برخوردار بوده و اين حمايت و پشتيباني تا امروز ادامه داشته و حكومت سعودي خود را براي گسترش اين آيين و صرف هزينه هاي سنگين متعهد مي داند.

ص: 39

با لشكري بسيار، متشكل از مردم نجد و عشاير جنوب و حجاز و تهامه و ديگر نقاط، به قصد عراق حركت كرد. وي در ماه ذي قعده به شهر نزديك شد و آنجا را محاصره كرد. سپاهش برج و باروي شهر را خراب كرده، به زور وارد آن شدند و بيشتر مردم را، كه در كوچه و بازار و خانه ها بودند، به قتل رساندند و سپس نزديك ظهر با اموال و غنائم فراوان از شهر بيرون رفتند و در محلي به نام ابيض گرد آمدند. خمس اموال غارت شده را خود سعود برداشت و بقيه به نسبت هر پياده يك سهم و هر سواره دو سهم بين مهاجمين تقسيم شد. (1).

دكتر عبدالجواد كليددار كه خود اهل كربلا است در تاريخ كربلا و حائر حسيني تعداد كشته شدگان از اهالي كربلا و زائران ايراني و غير ايراني را بيست هزار نفر نقل مي كند و مي گويد: پس از اينكه امير سعود از كارهاي جنگي فراغت يافت به طرف خزينه هاي حرم رفت. اين خزائن از اموال فراوان و اشياي نفيس انباشته بود. وي هر چه در آنجا يافت برداشت. مي گويند او درِ مخزني را باز كرد كه سكه هاي بسيار در آن گرد آوري شده بود. از جمله چيزهايي كه به چنگ آورد، گوهر درخشان بسيار بزرگ و بيست قبضه شمشير كه همه با طلا زينت يافته و با سنگ هاي قيمتي مرصع شده بود، ظرف هاي زرين و سيمين و فيروزه و الماس و ذخائر گران قيمتِ ديگر، همه را برداشت. ديگر چهارهزار شال كشميري، دو هزار شمشير طلا، تعداد زيادي تفنگ و سلاح ديگر، همه به غارت رفت.

كربلا پس از اين حادثه به وضعي در آمد كه شعرا براي آن مرثيه مي گفتند.

در ماه جمادي الأولي 1223 امير سعود مجدداً و با نيروي بسيار به عراق و به شهر كربلا يورش برد. ولي اين بار مردم اين شهر در اثر ثمرات تلخ حمله پيشين از آمادگي كامل برخوردار بودند. نيروهاي وهابي شهر را به گلوله بستند، اما نتوانستند وارد آن شوند و لذا از محاصره كربلا صرف نظر كرده و آنجا را ترك نمودند. امير سعود پس از قتل عام مردم كربلا بارها به شهر نجف نيز حمله برد و گاهي به افرادي كه در بيرون شهر دست مي يافت

ص: 40

مي كشت ولي در اثر آگاهي و آمادگي مردم نجف و مخصوصاً علما و در رأس آنها عالم بزرگ شيعه مرحوم شيخ جعفر كاشف الغطاء، سپاه وهابي مجبور به عقب نشيني شد.

ص: 41

5 _ وهابيان به امور كوچكي پرداختند كه طبق عقيده خود آنها نه بت پرستي بود و نه مقدمه بت پرستي و از جمله آنها عكاسي بود كه علمايشان به حرمت آن فتوا دادند ولي حاكمانشان قبول نكردند.

6 _ وهابي ها مفهوم بدعت را به طرز غريبي وسعت دادند، تا آن حد كه پرده بستن به روضه شريف نبوي (صلي الله عليه وآله) را بدعت شمردند. (1).

گفتني است، مسأله عكاسي در گفتار ابوزهره به عنوان مثال ذكر شده است؛ زيرا وهابي ها در ابتداي امر با هر نوع پديده جديد و دگرگوني در زندگي، مانند تلگراف و تلفن و دوچرخه و اتومبيل مخالف بودند و آن را بدعت و حرام مي دانستند ولي عبدالعزيز كه بر حرمين شريفين مسلط گرديد، ناچار بود وضع حكومت خود را با اوضاع روز جهان تطبيق دهد و لذا عليرغم خشم پيروان متعصب محمدبن عبدالوهاب استفاده كردن از مصنوعات جديد را تجويز و با ورود آنها به حجاز موافقت نمود، همان گونه كه امروزه استعمال دخانيات از سوي وهابيان تجويز شده است.

ص: 42

قطعي اسلام كه خداوند متعال را از هر نوع جسم و جسمانيت تنزيه نموده، و بر خلاف شعار قرآن مجيد كه «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْء» و بر خلاف تلاش متكلمين و فلاسفه اسلامي كه در طول ساليان دراز به نقد تجسيم پرداخته و معتقدين به جسم و ماده بودن خداوند را خارج از حوزه و حيطه اسلام معرفي نموده اند و بزرگترين دليل بر تحريف تورات فعلي، آن بخش از آيات آن را دانسته اند كه خدا را موجود جسماني مي داند و به زمين مي آورد و به خيمه يعقوب (عليه السلام) وارد مي كند تا با او كشتي بگيرد. (1).

آري، ابن تيميه براي خداوند مكان و جهت قائل شده و او را در بالاي عرش قرارش داده كه فقط در اوقات خاصي به آسمان پايين فرود مي آيد. به عقيده او خداوند قابل رؤيت است و در روز قيامت با همان چشم مادي او را خواهيم ديد.

ابن تيميه اين عقيده خود را براي اولين بار در سال 698 ق. در مسجد دمشق و در سخنراني هايش اظهار و اعلان نمود كه موجب خصومت و نزاع و تشنج و بلوا در دمشق گرديد و خشم علما و فقها را برانگيخت.

و دامنه ي آن تا قاهره و اسكندريه كشيده شد. حاكم دمشق براي حفظ آرامش و به طور موقت به اين شورش پايان داد ولي اين آرامش گذرا و مانند آتش زير خاكستر بود؛ زيرا در سال 705 ق. اين شورش و بلوا در اثر طرح مجدد عقيده تجسم به وسيله ابن تيميه و به صورت حادي پديدار گرديد.

و لذا از طرف علما و قضات مصر براي كشف حقيقت قضيه، ابن تيميه به قاهره فراخوانده شد و پس از بحث و مناظره بر انحراف او حكم صادر و به مدت يك سال و نيم زنداني شد. و پس از آزادي از زندان قاهره به اسكندريه تبعيد گرديد سپس به دمشق مراجعت نمود.

ص: 43

گرايش ابن تيميه به تجسم به عنوان يك عالم ديني چيست؟ و چگونه ممكن است كسي كه حشر و نشرش با قرآن و حديث است، بگويد خداوند داراي مكان و قابل رؤيت و متشكل از اعضايي مانند اعضاي يك انسان است؟

در پاسخ اين سؤال مي گوييم: همان گونه كه در صفحات گذشته مطرح گرديد، يكي از آفات و خطرهاي بزرگ براي هر مذهب و مكتب، كج فهمي ها و تندروي ها و برداشت هاي غلط و انحرافي و احياناً عُجب و غرورها است.

و يكي از نمونه هاي بارز اين كج انديشي هاي ديني در ابن تيميه و طرز تفكر او در مسأله توحيد و خداشناسي و بعضي از فتاواي فقهي وي متبلور گرديده است و در اعتقاد ابن تيميه به جسماني بودن خداوند، دو عامل مؤثر بوده و دو علت سبب گرايش وي به اين عقيده و بينش گرديده است:

يكي عدم شناخت صحيح از جهان هستي و ديگر جمود بر ظواهر الفاظ است.

زيرا كلمات و گفتارهاي ابن تيميه نشانگر اين است كه او از جهان هستي شناخت صحيح نداشته و مانند ماديون، در جهان هستي به جز طبيعت و امور مادي و جسماني، به چيزي قائل نبوده و به بيان ديگر وي چيزي خارج از «ماوراء الطبيعه» را قبول نداشته است و اگر مي بينم براي اعتقاد خويش درباره توحيد، به منقولات تمسك جسته و با ظاهر بعضي از آيات و احاديث استدلال نموده است، اين حركت در واقع براي توجيه و تعليل اين عقيده دروني و بيان اين مكنون باطني او بوده است.

گرچه اين جهت در پيدايش عقيده ابن تيميه نسبت به تجسيم، مورد توجه نويسندگان قرار نگرفته و در شرح حال و علت گرايش او به جسماني بودن خدا، فقط مورد دوم را مطرح نموده اند، ولي اين موضوع در لابلاي كلمات او گاهي با اشاره و كنايه و گاهي به صراحت مطرح و به مادي و جسماني بودن همه موجودات جهان هستي اصرار ورزيده و آنچه را كه خارج از دايره ماده و طبيعت مي باشد انكار نموده است:

او در پاسخ گفتار علامه درباره اوصاف خداوند: «انه غير مرئي ولا مدرك بشيء

ص: 44

من الحواس لقوله تعالي لاتدركه الابصار هو يدرك الابصار و هو اللطيف الخبير» (1) چنين مي گويد «و اما اثبات موجود قائم بنفسه لايشار اليه و لايكون داخل العالم و لاخارجه فهذا مما يعلم العقل استحالته و بطلانه بالضرورة» (2) يعني اثبات هر موجودي كه به خود قائم باشد اما قابل اشاره نباشد و در درون و بيرون جهان هم نباشد چيزي است كه عقل بطلان و محال بودن آن را به روشني درك مي كند.

و اين گفتار ابن تيميه دقيقاً همان است كه مادي ها و كساني كه به ماوراء طبيعت قائل نيستند در رد و انكار خدا مي آورند، چيزي كه نه با چشم مي توان ديد و نه قابل لمس است و نه داراي رنگ و بو است عقل از پذيرش آن امتناع دارد (دقت شود!)

ص: 45

كتاب ها و تأليفاتش؛ طوري كه ابن بطوطه، جهان گرد معروف در سفرنامه اش تحت عنوان «الفقيه ذو اللوثه» (فقيه كم عقل) مي نويسد: من در دمشق فقيه بزرگ حنابله تقي الدين ابن تيميه را ديدم كه در فنون مختلف سخن مي گفت با اينكه در عقل او چيزي بود ولي مردم شام به او شديداً احترام قائل بودند. ابن بطوطه مي افزايد: او در يكي از جمعه ها در مسجد جامع مشغول وعظ و ارشاد بود و من نيز شركت داشتم؛ از جمله گفتار او اين بود كه خداوند از عرش به آسمان اول پايين مي آيد، مانند فرود آمدن من از منبر، اين سخن را گفت و يك پله از منبر پايين آمد. در اين هنگام فقيهي مالكي به نام «ابن الزهراء» به مقابله برخاست و سخن او را رد كرد مردم به طرف داري از ابن تيميه برخاستند و فقيه معترض را با مشت و كفش زدند تا آنجا كه عمامه از سرش افتاد! (1).

اين جريان را ابن حجر عسقلاني (متوفاي 753 ق.) معاصر ابن تيميه نيز نقل نموده با احتمال اين كه ممكن است اين موضوع ساختگي و جزو شايعات باشد. (2) در صورتي كه ابن بطوطه به عنوان يك نفر شاهد عيني بي طرف آن را ديده و جزئيات آن را مانند حوادث ديگر در سفرنامه اش نقل نموده است.

ابن تيميه در كتاب خود به نام «العقيدة الحموية الكبري» به طور ادعايي مي گويد هيچ يك از سلف صالح و صحابه و تابعين نگفته اند كه خداوند در آسمان نيست و يا در فوق عرش نيست و كسي نگفته است خداوند در همه جا هست و نسبت همه مكان ها به او يكي است. و كسي نگفته است كه خدا نه در درون جهان است و نه در بيرون جهان و كسي نگفته است كه او قابل اشاره حسي نيست. (3) او در منهاج السنه هم مي گويد: «نازل شدن خداوند در هر شب به آسمان پايين، جزو حديث هاي معروف و از حديث هاي ثابت در نزد عالمان حديث است و همچنين حديثي كه مي گويد خداوند در روز عرفه به بندگانش نزديك مي شود»، از احاديث ثابت و مسلم مي باشد. (4).

ص: 46

ابن قيم شاگرد و هم فكر ابن تيميه، عقيده خويش و استادش را درباره جسماني بودن خدا و اينكه او داراي مكان و جهت است و در بالاي عرش قرار دارد، در موارد متعدد از قصيده نونيه اش مطرح و بر آن اصرار ورزيده است او مي گويد: مي توان بر اين موضوع نه فقط هزار، بلكه دو هزار دليل اقامه نمود.

يا قومنا و الله ان لقولنا

الفاً يدل عليه أو الفان

كل يدل بانه سبحانه

فوق السماء مباين الأكوان

والله فوق العرش جل جلاله

سبحانه عن نفي ذي البهتان

و الله فوق العرش ينظر خلقه

فانظره ان سمحت لك العينان

فالذاة خصت بالسماء

وانما العلوم عم جميع ذي الاكوان (1).

ص: 47

ان العباد يرونه سبحانه

رؤيا العيان كما يري القمران

و باز مي گويد

فيرون ربهم جهرة

نظر العيان كما يري القمران (1).

ص: 48

قيم بوده و تأليفات و اقوال آن دو را دليل و مستند خويش قرار مي دهند. و از اينجا است كه وهابيان در مسأله توحيد همان مطالب را تكرار نموده اند كه قبلاً از ابن تيميه نقل نموديم و لذا عبداللطيف نوه محمد بن عبدالوهاب كه از علماي وهابيان است در رساله چهارم از رسائل پنجگانه اش كه «هديه سنيه» ناميده است، در بيان بخشي از عقايد وهابيان مي گويد: «ما معتقديم كه خداوند همان گونه كه خودش فرمود (الرَحْمَنُ عَلَي الْعَرْشِ اسْتَوَي) در بالاي عرش نشسته و ما معتقديم خدا داراي دو دست مي باشد؛ زيرا فرموده است: (بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ) و ما معتقديم او داراي چشم و صورت است؛ زيرا فرمود: (وَيَبْقَي وَجْهُ رَبِكَ) گرچه كيفيت اين اعضا براي ما معلوم نيست و همه حديث ها را هم كه درباره صفات خدا از پيامبر نقل شده است تصديق و اعتراف مي كنيم كه در روز قيامت خدا به ميان بندگانش خواهد آمد و... (1).

ص: 49

فتنه و حفظ آرامش، ابن تيميه را در قلعه دمشق زنداني كند و او از اين تاريخ به مدت دو سال محبوس بود تا رخت از جهان بربست.

به هر حال ابن تيميه علي رغم دلايل محكم بر استحباب زيارت قبور انبيا و به ويژه قبر پاك رسول خدا (صلي الله عليه وآله) كه يكي از عبادات بزرگ و شناخته شده در نزد همه مسلمانان است، سفر براي زيارت آن حضرت و ساير انبيا و پيشوايان ديني را حرام و بدعت و عملي شرك آميز معرفي كرده و بر اساس عقيده خويش كه ارتكاب هر عمل حرام، موجب ارتداد مي شود، جان و مال چنين فردي را اگر توبه نكند مانند ساير مرتدين بر مسلمانان حلال دانسته و بايد هر چه سريع تر به قتل برسد. همان گونه كه واجب است اين قبرها و حرم ها كه نقش اصنام و اوثان را ايفا مي كنند هرچه زودتر تخريب و آثار آنها محو شود!

ابن تيميه در اين زمينه كتابي نوشته به نام «الجواب» و چند صفحه از «منهاج السنه» را نيز به اين موضوع اختصاص داده است. (1) در اين كتاب اخير گرچه مخاطب او همه مسلمانانند اما لبه تيز حمله او متوجه شيعيان است كه بيش از ساير مسلمانان براي مراقد ائمه (عليهم السلام) و پيشوايان خويش اهميت و احترام قائلند.

ص: 50

من شفاعت كن» و يا «تو را به پيشگاه خدا وسيله قرار مي دهم» و همچنين تبرك جستن به قبر او و نماز خواندن و دعا كردن در كنار اين قبر و تعظيم و احترام آن، همه اين اعمال شرك و كفر و بت پرستي و موجب حلال شدن مال و جان چنين افراد است؛ همان گونه كه سفر كردن براي زيارت قبر وي حرام و منهدم ساختن قبر و گنبد او واجب است و همچنين حرام است تبرك كردن خاك و لمس نمودن و بوسيدن قبر او و اين قبر اينك يكي از بت هاي دنيا بلكه بزرگترين بت ها است؛ همان گونه كه قبور ساير پيامبران و صالحان چنين است. (1).

و مطالب ديگري كه ذكر آنها دور از ادب و احترام نسبت به ساحت مقدس رسول خدا (صلي الله عليه وآله) مي باشد.

مرحوم آية الله امين عاملي در فصل ديگري تحت عنوان «اعتقادهم في عموم المسلمين» مي نويسد: اعتقاد وهابيان درباره عموم مسلمانان اين است كه مسلمين پس از ايمان، به كفر برگشته اند و پس از توحيد به شرك گراييده اند؛ زيرا آنان در دين بدعت گذاشته و به جهت عبادت و زيارت و پرستش انبيا و صالحين، به كفر و شرك روي آورده اند؛ لذا جنگ با آنان واجب و ريختن خون آنان و تصرف اموالشان بر مسلمانان (وهابيان) حلال است! (2).

ص: 51

آن بزرگوار و همچنين محل تولد پيامبر (صلي الله عليه وآله) و حضرت زهرا (عليها السلام) را ويران نمودند و در جده گنبد و قبر حوا را از بين بردند و چون مدينه منوره را محاصره كردند قبل از ورود به شهر، حرم و مسجد حضرت حمزه (عليه السلام) را منهدم كردند و شايع است كه از بيرون شهر به سوي گنبد پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله) تيراندازي كردند.

و چون وارد مدينه شدند، در ماه رمضان 1344 ق. شيخ عبدالله بُلَيهد، قاضي القضاتشان را از مكه به مدينه اعزام داشتند تا موضوع تخريب مزارات و مقابر موجود در مدينه را با علما و سران اين شهر مطرح و موافقت آنها را ولو به صورت ظاهر جلب كند و بدين منظور جلسه اي تشكيل گرديد. شيخ عبدالله از حاضرين پرسيد درباره تخريب اين گنبد و بارگاه ها چه مي گوييد؟! بسياري از آنها از ترس جانشان جواب ندادند، بعضي ديگر هم اظهار موافقت نمودند.

مرحوم سيد امين مي گويد: با توجه به اين كه تخريب مقابر و مشاهد اساس عقيده وهابيان است و در وجوب از بين بردن اين آثار و حتي حرم شريف نبوي (صلي الله عليه وآله) كوچك ترين ترديدي نداشتند، لذا منظور شيخ بليهد از اين سؤال، سؤال حقيقي نبود بلكه هدف از آن جلب نظر مردم مدينه و نوعي تسلي خاطر و دلجويي از آنان بود. (1).

به هر حال پس از اين سؤال و جواب، آنچه گنبد و ضريح در مدينه و بيرون اين شهر بود ويران نمودند؛ از جمله آنها گنبد و بارگاه ائمه (عليهم السلام) در داخل بقيع بود كه حتي ديوارها و صندوق و ضريحي كه در روي اين قبور شريف بود به كلي منهدم گرديد و از اين حرم و قبور، به جز قطعه سنگ هايي كه در اطراف قبور نصب كردند، اثر و علامتي باقي نماند و اين اقدام دقيقاً در هشتم شوال 1344 ق. انجام گرفت و به كارگراني كه اين عمل ننگين را انجام دادند، مبلغ هزار ريال مجيدي دست مزد پرداخت گرديد.

سپس گنبدهاي متعلق به عبدالله و آمنه والدين رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و حرم همسران و دختران آن حضرت و حرم جناب ابراهيم فرزند گرامي پيامبر و گنبد متعلق به عثمان بن عفان و اسماعيل فرزند امام صادق و گنبد امام مالك و ساير مقابر در بقيع و بيرون آن

ص: 52

منهدم و با خاك يكسان گرديد.

تنها حرم مطهر پيامبر (صلي الله عليه وآله) آن هم در اثر ترس از قيام مسلمانان جهان از تعرض و تخريب مصون ماند كه اگر اين ترس نبود حرم پيامبر اسلام بر اساس عقيده وهابيان و در اثر احترام و تعلق خاطر شديد مسلمانان، قبل از ساير بقاع مورد تعرض و تخريب قرار مي گرفت. گرچه بعضي از نويسندگان وهابي اين مصونيت را بدين گونه توجيه مي كنند كه ما اين گنبد را به عنوان يكي از گنبدهاي مسجد مي شناسيم نه به عنوان گنبد و بارگاه حرم پيامبر و الا...

بالاخره، چون نتوانستند متعرض حرم شريف رسول خدا (صلي الله عليه وآله) شوند، چاره را در اين ديدند كه با گماردن مأمورين تند و خشن و گاهي چوب به دست از نزديك شدن زائرين

ص: 53

به اين حرم و از بوسيدن و دست زدن به آن جلوگيري به عمل آورند و به عقيده خود بدين وسيله مانع وقوع اين اعمال حرام و كفرگونه و شرك آلود شوند.

(قُلْ هَلْ نُنَبِئُكُمْ بِالاَْخْسَرِينَ أَعْمَالا - الَذِينَ ضَلَ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً). (1).

ص: 54

ص: 55

ص: 56

ص: 57

تاريخ حرم ائمه بقيع

ص: 58

اين اشجار نيز با همان اسم معروف گرديد. (1).

ياقوت حموي هم مشابه همين معني را آورده سپس مي گويد: و «غرقد» درختي است وحشي و خاردار و داراي ميوه مخصوص. (2).

ص: 59

است كه با دفن شدن جناب ابراهيم در بقيع و دستور و عملكرد رسول خدا (صلي الله عليه وآله)، مسلمانان مدينه از اين تاريخ به تأسي از آن حضرت توجه بيشتري به بقيع پيدا نموده و آنجا را مدفن عمومي خود قرار دادند.

ص: 60

به ما و شما وعده داده اند فرا رسيد. خدايا اهل بقيع غرقد را بيامرز.»

«إني اُمِرتُ أن أدعو لهم».

از عايشه نقل شده است كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) شب هنگام و آنگاه كه همه چشمها به خواب مي رفت به آرامي رختخواب را ترك نموده و از منزل خارج مي شد. خود من و گاهي «بريره» خدمتكارم به دستور من او را تعقيب مي كرديم و مي ديديم كه به بقيع مي آمد و در آنجا توقف طولاني مي نمود و مكرر دست ها را به سوي آسمان برمي داشت و به دعا و استغفار بر اهل بقيع مشغول مي گرديد. يكبار پس از مراجعت رسول خدا (صلي الله عليه وآله) از علت اين عمل استفسار نمودم؛ در پاسخ من فرمود: «إني أُمرت أن أدعو لهم»؛ «من از طرف خدا مأموريت دارم كه بر اهل بقيع استغفار كنم.» عايشه مي گويد: عرض كردم اگر من به بقيع رفتم چه بگويم وبر آنان چگونه درود بفرستم. فرمود بگو: «السلام علي أهل الديار من المؤمنين والمسلمين ويرحمهم الله المستقدمين منا والمستأخرين وإنا إن شاء الله للاحقون». (1).

-حرم مطهر ائمه بقيع كه در كتب تاريخ بعنوان «مشهد» و «حرم» اهل بيت معروف گرديده، در سمت غربي و منتهي اليه بقيع واقع شده است كه در اين حرم مطهر قبر چهار تن از ائمه اهل بيت؛ امام مجتبي، امام سجاد، امام باقر و امام صادق (عليهم السلام) در كنار هم و بفاصله 3 _ 2 متري اين قبرها، قبر عباس عموي گرامي رسول خدا (صلي الله عليه وآله) قرار گرفته و در كنار آن نيز قبر ديگري است متعلق به فاطمه بنت اسد كه قبل از ويراني ساختمان اين حرم مطهر، همه اين قبور ششگانه در زير يك گنبد و بجز قبر فاطمه داراي ضريح و صندوق زيبا بودند.

در صدد آنيم كه در اينجا سه موضوع را بصورت مستقل و جداگانه مورد بررسي قرار دهيم:

1 _ تاريخ حرم ائمه بقيع

2 _ تاريخ ضريح هاي ائمه بقيع

3 _ قبر فاطمه بنت اسد يا فاطمه دختر رسول خدا (صلي الله عليه وآله)

ص: 61

ص: 62

بقيع به مناسبت دفن جسد عثمان بن مظعون (1) و ابراهيم فرزند رسول خدا (صلي الله عليه وآله) (2) به آنجا توجه نمودند و عده اي از صحابه و ياران رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بتدريج خارها و ريشه ي درختهاي موجود در بقيع را قطع و آن بخش را بعنوان آرامگاه خصوصي، به خانواده خود اختصاص دادند و بعضي از اقوام و عشيره رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در داخل بعضي از منازل متصل به بقيع دفن گرديدند.

با اينكه وضع بقيع با مرور چهارده قرن، دگرگون شده و از قبور زيادي كه در اين آرامگاه تاريخي به افراد معروف از صحابه و شخصيتهاي اسلامي تعلق داشت، بجز تعدادي محدود باقي نمانده است ولي در عين حال همين تعداد از قبور نيز مي تواند مؤيد گفتار اين مورخان و بيانگر نظم و ترتيب موجود در آن دوران باشد؛ زيرا گذشته از اينكه قبور همه اقوام رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در قسمت غربي بقيع واقع شده است، هر گروه از آنان نيز به تناسب ارتباطشان با همديگر و انتسابشان به رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در يك نقطه ي معين و جايگاه مخصوص و در كنار هم دفن شده اند؛ مثلا قبور ائمه چهارگانه با قبر عباس و فاطمه بنت اسد در يك نقطه و در كنار هم و همه يا عده اي از همسران رسول خدا (صلي الله عليه وآله) (3) در يك نقطه معين و در كنار هم و رقيه و ام كلثوم دختران پيامبر در كنار هم كه مجموع اين بخش به نام «مقابر بني هاشم» معروف گرديده است؛ همانگونه كه ساير بخشهاي مختلف بقيع نيز به نامهاي خاصي ناميده شده؛ مانند «روحاء» و «زوراء». (4).

ص: 63

از آنكه بصورت آرامگاه عمومي درآيد و همانگونه كه در معرفي آن گفته شده است: «شَرْقيها نَخْلُ وَ غَرْبيها بُيُوت» (1) از طرف غرب در پشت منازل مدينه قرار داشت و كوچه هاي متعددي اين منازل را به همديگر وصل مي نمود و به محل بقيع منتهي مي گرديد كه بعضي از اين منازل بتدريج براي دفن افراد متشخص مورد استفاده قرار گرفته (2) و بعضي از آنها هم تخريب و به بقيع منضم گرديده است. (3).

گرچه در صفحات آينده شاهد دلائل و قرائن متعددي در اين زمينه خواهيم بود ولي به نظر مي رسد كه نقل چند دليل و شاهد تاريخي در اينجا ضروري است:

1 _ در كتب تاريخ و مدينه شناسي، در معرفي «روحاء» كه به بخشي از بقيع اطلاق مي گرديد؛ چنين گفته شده است:

«الروحاءْ اَلْمَقْبَرة اَلتي وَسَطَ اَلْبَقيعِ يُحيطُ بِها طُرُقُ مُطْرَقة» (4).

«روحاء مقبره اي عمومي در بخش مياني بقيع مي باشد كه راههاي متعددي آنجا را احاطه نموده است.»

2 _ و در بعضي از اين منابع چنين معرفي شده است:

«اَلروحاء كُلُ ما حاذَتْ اَلطريقَ مِنْ دارِ مُحَمَدبْنِ زَيْد اِلي زاويَة دارِ عقيل اليَمانِية الشرقِية». (5).

«روحاء» آن بخش از بقيع است كه در محاذي (كوچه اي) كه از خانه محمد ابن زيد به زاويه شرقي خانه عقيل منتهي مي گردد قرار گرفته است.»

3 _ گرچه مورخان و مدينه شناسان اهل سنت بيش از علماي شيعه، در محل دفن

ص: 64

حضرت فاطمه (عليها السلام) اختلاف نظر دارند و ليكن همان نظرات مختلف نيز مؤيد اين واقعيت تاريخي و گوياي وجود خانه ها و كوچه هاي متعدد در سمت غربي بقيع مي باشد.

زيرا گاهي مي گويند: «قَبرُ فاطِمَةَ بِنْتُ رَسول ِالله زاويَة دارِ عَقيل اَليَمانِية اَلشارِعَةِ في البَقيع». (1).

و گاهي مي گويند: «اِنَ قَبْرَ فاطِمَةَ وِجاهَ زُقاقَ نُبَيه وَاِنَهُ اِلي دار عَقيل اَقْرَبُ». (2).

و در مورد ديگر مي گويند: «اِن قَبْرَ فاطِمَةَ حِذْوَ زاويَةِ دارِ عَقيل مِما يَلي دار نُبَيهْ». (3).

و همچنين گفته شده است: «اِنَ قَبْرَ فاطِمَةَ مَخرَجَ الذُقاقِ اَلذي بَيْنَ دارِ عَقيل وَدارِ أبي نُبيْه». (4).

اين تعبيرات مختلف و جملات صريح بيانگر وجود منازل و كوچه هاي متعدد در كنار بقيع مي باشد؛ كوچه هايي كه خانه محمد بن زيد را به زاويه خانه عقيل متصل مي ساخت و كوچه اي كه در ميان خانه عقيل و نبيه قرار داشت و كوچه هايي كه به محل بقيع منتهي مي گرديد.

و خانه ها و منازلي كه متعلق به محمد بن زيد و عقيل بن ابي طالب و خانه ديگري متعلق به نبيه و ابن نبيه بوده و طبعاً منازلي متعلق به اشخاص ديگر كه نيازي به معرفي آنها نبوده است.

ص: 65

اين موارد تحريف تاريخ مهاجرت وي به مدينه مي باشد كه براي تحقير و تضعيف موقيعت عقيل مهاجرت او در سالهاي پنجم، ششم، و حتي در سال هشتم هجرت رسول خدا (صلي الله عليه وآله) عنوان گرديده است. در صورتي كه تاريخ صحيح بيانگر خلاف اين نظريه و مهاجرت عقيل را در سال دوم و پس از جنگ بدر مي داند و دلائل و شواهد فراوان اين حقيقت را تأييد مي كند كه ما در اينجا به نقل يكي از اين شواهد تاريخي بسنده مي كنيم و آن حضور عقيل در مراسم ازدواج امير مؤمنان است.

آري بنا به نقل محدث بزرگ «ابن مردويه» عقيل بن ابي طالب در مراسم ازدواج اميرمؤمنان (عليه السلام) كه در سال دوم هجرت به وقوع پيوسته حضور فعال داشته و در برپايي اين مراسم وساطت نموده و به هنگام انتقال حضرت زهرا (عليها السلام) به حجله عروسي در كنار رسول خدا (صلي الله عليه وآله) جزو مشايعت كنندگان بوده است. پس از گذشت چند روز از عقد ازدواج اميرمؤمنان (عليه السلام) با حضرت زهرا عقيل به اميرمؤمنان عرض نموده برادر از اينكه افتخار دامادي رسول خدا (صلي الله عليه وآله) را به خود اختصاص داده اي ما بني هاشم مسرور و خوشحاليم و اين خوشحالي آنگاه كامل خواهد گرديد كه شاهد مراسم عروسي شما هم باشيم. برادر! چرا از رسول خدا درخواست نمي كني اجازه دهد كه همسرت را به خانه ات منتقل كني؟! اميرمؤمنان (عليه السلام) فرمود: الحياء يمنعني؛ من از اظهار اين مطلب به رسول خدا شرم دارم و لذا هر دو به نزد ام ايمن رفتند و موضوع را با او در ميان گذاشتند و او هم پيام آنها را به رسول خدا (صلي الله عليه وآله) رسانيد و مراسم اجرا گرديد.

باز در مراسم عروسي حضرت زهرا (عليها السلام) چنين آمده است. رسول خدا (صلي الله عليه وآله)، دخترش فاطمه را به مركب مخصوص خودش «شهباء» سوار نموده و به سلمان دستور داد افسار آن را به دست بگيرد. و خود آن حضرت با عده اي در پشت سر حركت مي نموده از آنهاست حمزه و عقيل (و معه حمزه و عقيل). (1).

بنابراين عقيل بن ابي طالب از سال دوم هجرت رسول خدا به مدينه مهاجرت نموده و رسول خدا كه زمين هايي را در مدينه و در فاصله بقيع و مسجد تقطيع و براي احداث خانه در اختيار مهاجران قرار مي داد عقيل نيز از اين طريق در اين منطقه صاحب خانه

ص: 66

گرديده است.

ولي جالب توجه است كه در ميان اين خانه ها تنها خانه عقيل بن ابي طالب است كه داراي اهميت و خصوصيت ممتاز مي باشد و بطوري كه در صفحات آينده خواهيم ديد اين خانه است كه مورد توجه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و افراد سر شناس پس از آن حضرت بوده و نيز همانگونه كه در تعبيرات قبلي ملاحظه فرموديد معرفي منازل ديگر در جهت معرفي خانه عقيل و در حول محور آن مي باشد.

اين اهميت و خصوصيت از اينجا بوجود آمده است كه اين خانه گرچه از نظر ساختماني يك خانه مسكوني و منتسب به عقيل بن ابي طالب بوده، اما در عين حال به آرامگاه خصوصي و خانوادگي اقوام و فرزندان رسول خدا مبدل گرديده است و اولين كسي كه در داخل آن دفن شده است، فاطمه بنت اسد (1) و پس از آن عباس عموي پيامبر است و پس از آنها پيكر پاك و مطهر چهار تن از ائمه هدي (عليهم السلام) و فرزندان رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در اين بيت بخاك سپرده شده است و اين موضوع از مسلمات تاريخ است و ديده نشده كه مورخ و مدينه شناسي در اصل اين مطلب شك و ترديد و يا نظر مخالفي داشته باشد، مگر در مورد قبر متعلق به فاطمه كه آيا منظور از وي فاطمه بنت اسد است و يا فاطمه دختر گرامي رسول خدا (صلي الله عليه وآله) كه در صفحات آينده مورد بررسي قرار خواهد گرفت.

اينك بر مي گرديم به نمونه هايي از متن تاريخ و نص گفتار چند تن از مورخان:

ص: 67

دارِ عَقيل»؛ (1) «عباس بن عبدالمطلب در اول مقابر بني هاشم و در داخل خانه عقيل در كنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شده است.»

2_3_ اين جمله صريح را مورخ و مدينه شناس معروف سمهودي (2) و مدينه شناس سوم احمدبن عبدالحميد عباسي (3) نيز در كتاب خود نقل نموده اند.

ص: 68

اِبْنُ اَخيه عَلي بْنِ الْحُسينِ زَيْنُ الْعابِدينَ و اَبو جَعْفرْ مُحَمدِ بِنْ علي الباقرِ وَاِبْنُهُ جَعْفَر اَلصادقِ». (1).

و امام غزالي مي گويد: «وَيُسْتَحَبُ اَنْ يَزُورَ قَبْرَ الحَسَن بْنِ عَلي وَفِيهِ أيضاً قبر علي بْنِ الْحُسَينِ وَمُحَمدُ بْنِ عَلِي وَجَعْفَرُ بْنُ مُحَمَد _ رَضي الله عَنْهُم». (2).

مسعودي مورخ معروف (م 346) درباره امام سجاد (عليه السلام) مي گويد: «وَفي سَنَةِ خَمْسَ وَتِسْعينَ قُبِضَ عَلي بْنُ الْحُسَين وَدُفِنَ في بَقيعِ الْغَرقَدِ مَعَ عَمهِ الْحَسَن بْنِ عَلي». (3).

و درباره وفات امام باقر (عليه السلام) مي گويد: «وَدُفِنَ بِالْبَقيعِ مَعَ أَبيهِ عَلِي بْنِ الْحُسَين». (4).

و در مورد وفات امام صادق (عليه السلام) مي گويد: «تُوفي اَبو عَبْدُاللهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمد سَنَة ثَمان وَأَرْبَعينَ وَ مِأَةْ وَ دُفِنَ بِالْبَقيعِ مَعَ أَبيهِ وَ جَدِهِ». (5).

نتيجه: هدف از نقل اين چند نمونه تاريخي، همانگونه كه اشاره گرديد، بيان اين نكته است كه بدن فاطمه بنت اسد و عباس در محوطه ي باز و بدون ديوار و سقف دفن نشده اند؛ بلكه از ابتدا در زير سقف و در داخل خانه اي متعلق به عقيل بن ابي طالب به خاك سپرده شده اند و پس از اين دو بزرگوار، پيكر پاك و مطهر ائمه چهارگانه اهل بيت (عليهم السلام) نيز در كنار آن دو قبر و در همان خانه و در زير همان سقف دفن گرديده اند.

ص: 69

شخصي به خاك سپرده است؟!

پاسخ اين سؤال براي كساني كه با تاريخ مدينه آشنايي داشته باشند، روشن است؛ زيرا آن روز دفن شدن افراد متشخص و مورد احترام، به جاي گورستان عمومي، در داخل منازل و توجه به آرامگاههاي خصوصي بيش از آنچه امروز در دنيا مرسوم است، معمول و رايج بوده است. بعنوان مثال مي توان از دفن شدن عبدالله پدر گرامي رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در خانه نابغه (1) و رافع بن مالك (2) در خانه آل نوفل كه پس از شهادت وي در احد و انتقال جنازه اش به مدينه انجام گرفت و از سعدبن مالك (3) انصاري كه در كنار خانه «بني قارط» دفن گرديده است ياد نمود، و همچنين دفن شدن خليفه اول و دوم در داخل بيت رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و پيشنهاد امام مجتبي (عليه السلام) در اين راستا از همين نمونه ها است.

واساساً دفن شدن رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و حضرت زهرا (عليها السلام) در داخل بيت و حجره خويش از نظر اجتماعي نه تنها يك مسأله تازه و بي سابقه نبوده، بلكه نسبت به شخصيت آن دو بزرگوار، يك عمل عادي و طبيعي به حساب مي آمد.

آنچه در مورد رسول خدا (صلي الله عليه وآله) تازگي داشت، گفتار امير مؤمنان (عليه السلام) بود كه: «اِنَ اللهَ لَمْ يقبض نَبياً في مكان اِلا و ارتضاه لرمسه واِني دافنه في حجرته التي قبض فيها». (4) كه صحبت از دفن شدن در محل قبض روح رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بود، نه در داخل بيت و حجره بودن. و در مورد حضرت زهرا، موضوع حساس، دفن شدن آن حضرت طبق وصيتش

ص: 70

مخفيانه و شبانه و بدون اطلاع سران قوم بوده، نه دفن شدن در داخل حجره (و تولي اميرالمؤمنين (عليه السلام) غسلها في جوف الليل و دفنها سراً بوصيته منها في ذلك). (1).

ص: 71

ص: 72

در تمام اماكن و نقاطي كه پيامبر (صلي الله عليه و آله) در آنها دعا نموده است مستحب و مستحسن است؛ زيرا در اين اماكن به بركت دعاي آن حضرت اميد اجابت دعا و نيل به آمال بيش از نقاط ديگر است. (1).

و اين بود نظريه و توجيه سمهودي و اشكال وي به توجيه ابن زباله در بيان علت استجابت دعا در كنار خانه عقيل.

ص: 73

ص: 74

در خانه ي او كه به مسجد باز مي شد مي ايستاد و مي فرمود: «اَلسلامُ عَلَيْكُم يا اَهْلَ الْبَيتِ (إِنَما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِرَكُمْ تَطْهِيراً)، اَلصلاة الصلاة». (1).

و اما موضوعات و حوادث مهم ديگر كه جزو اصول اسلام نبوده، آنها نيز از ديد وسيع و چشم حقيقت بين آن حضرت به دور نمانده و وقوع چنين حوادث را پيشاپيش به اطلاع مسلمانان رسانيده و از تحقق اين پيش آمدها در آينده دور و نزديك خبر داده است كه اين نوع حوادث در اصطلاح محدثين (ملاحم) و خبر دادن از اين حوادث، اخبار غيبي و پيشگوئي ناميده مي شود و گاهي بخود اين نوع اخبار ملاحم اطلاق مي گردد.

اينك از ميان ملاحم زيادي كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) از آنها خبر داده است به نقل دو نمونه اكتفا مي كنيم:

ص: 75

غرق شود.

اين حديث رسول خدا كه از ملاحم است از حادثه مهم و از قيام شجاعانه و شهادت مظلومانه يكي از فرزندانش بنام محمد ملقب به نفس زكيه (1) كه در سال 145 در احجار زيت يكي از محله هاي معروف مدينه اتفاق افتاد، خبر مي دهد و اهميت اين قيام مقدس را كه در مقابل يكي از طواغيت و ستمگران معروف عباسي ابو جعفر منصور دوانيقي واقع گرديد ترسيم مي كند.

ص: 76

حال نماز گريه شديد نمود كه اصحاب و ياران آن حضرت متأثر و محزون شدند و چون علت اندوه و گريه آن حضرت را جويا شدند، فرمود: چون ركعت اول نماز را خواندم جبرئيل با اين پيام بر من نازل شد: يا محمد يكي از فرزندان تو در اين محل به شهادت مي رسد و كسي كه در ركاب او شهيد شود به ثواب دو شهيد نائل خواهد گرديد (نَزَلَ عَلَيَ جَبْرَئِيلُ فَقالَ: يا مُحَمدُ اِنَ رَجُلا مِنْ وُلُدِكَ يُقْتَلُ في هذا الْمَكانِ وَ اَجْرُ الْشهيد مَعَهُ اَجْرُ شَهيدَيْنِ» (1).

پياده شدن رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در بيابان خشك و شنزار (فخ) و نماز خواندن آن حضرت قبل از اينكه پيام جبرئيل را اعلان كند، عملا اخبار از يك ملحمه و حادثه ديگري است كه در روز ترويه سال 169 در اين بيابان اتفاق افتاد و حسين بن علي بن حسن بن حسن بن علي بن ابي طالب (عليهم السلام) كه بر ضد هادي عباسي قيام كرده بود به شهادت رسيد.

ص: 77

آينده به يكي از بيوتي كه (أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ) مبدل خواهد گرديد و اگر اين در و ديوار امروز جنبه ي شخصي دارد، فردا محل تسبيح و تحليل مرداني خواهد شد كه (لاتُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَلابَيْعٌ عَنْ ذِكْرِاللهِ...) و اگر امروز اين خانه مطمح انظار ومورد توجه عامه مردم نيست بمرور زمان، مهبط ملائكه و محل نزول فرشتگان و مورد رحمت و بركت خداوند متعال خواهد گرديد. مگر نه اين است كه روزي مسجد پيامبر و محل تربت پاك او نيز در چنين شرايطي قرار داشت.

چگونه ممكن است پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) از حادثه اي كه پس از صد و پنجاه سال در يكي از ميادين مدينه واقع مي شود سخن بگويد و اهميت آن را گوشزد كند و توجه صحابه و مسلمانان را به شخصيت نفس زكيه جلب و احجار زيت را كه غرق در خون خواهد گرديد پيشاپيش در اذهان تجسيم و ترسيم نمايد، اما از مدفن چهار تن از ائمه اهل بيت خويش كه علت مبقيه ي اسلام و حفظه ي اسرار خداوند و رحمت موصوله و آيت مخزونه او هستند، سخن نگويد! چگونه ممكن است پيامبر خدا با پياده شدن از مركب خويش و نماز خواندن در بيابان فخ و اعلان شهادت يكي از فرزندانش كه پس از صد و شصت سال اتفاق مي افتد نام اين بيابان و خاطره ي اين حادثه را زنده و جاويدان سازد اما خاطره و ياد جايگاهي را كه ابواب ايمان و امناء رحمان و ائمه معصومين در آن خواهند آرميد، بفراموشي سپارد؟!

خلاصه: به عقيده نگارنده با توجه به نمونه ها و شواهد ياد شده، رسول خدا (صلي الله عليه و آله) كه از طريق گفتارش ائمه هدي را معرفي مي نمود و مي فرمود: «مِنْ وُلْدي أَحَدَ عَشَرَ نَقيبَاً نُجَباءُ مُحَدِثُونَ» (1) و «يَكُونُ اِثني عَشَرَ اَمِيراً كُلُهُمْ مِنْ قُرَيْش» (2) با موقف قرار دادن كنار خانه ي عقيل مي خواست اين خانه را عملا به مسلمانان معرفي و توجه آنان را به عظمت و اهميت اين مكان شريف جلب نمايد و به امت اسلام اعلام كند كه اين جايگاه در آينده يكي از كانون هاي مهم توحيد و معرفت خواهد گرديد و تا قيامت بصورت يكي از

ص: 78

بزرگترين قله هاي نور و برهان و حكمت و عرفان خواهد درخشيد.

با اين توجيه، علت استحباب و استجابت دعا در كنار خانه ي عقيل روشن مي شود كه اين استحباب و استجابت نه در اثر وجود قبر عقيل و عبدالله جعفر در گوشه اين خانه است و حتي نه تنها در اثر توقف رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در اين جايگاه بوده است، بلكه بايد در اين محل حقيقت ديگري را جستجو كرد و در پي كشف واقعيت مهمتري گرديد كه شخص رسول خدا (صلي الله عليه و آله) هم براي اعلان آن حقيقت، اين جايگاه را محل دعا و مناجات خويش قرار داده است. و دعاي آن حضرت در اين جايگاه فضيلت آن را مضاعف نموده است.

و اگر ابن زباله مدينه شناس معروف و سمهودي و همفكران شان بجاي ظاهر اين خانه، به باطن آن راه مي يافتند و بجاي «بيت» با «اهل بيت» آشنا مي شدند، به اين واقعيت مي رسيدند كه به يمن وجود قبر پاك و مطهر چهار تن از اهل بيت در اين خانه است كه خداوند متعال همانگونه كه آنان را تطهير نموده دعا در كنار قبورشان را نيز مستجاب فرموده است.

و درمي يافتند كه نه تنها دعاي آنانكه ولايت اين خاندان را پذيرفته و به داخل خانه و حرم امنشان راه يافته اند مورد قبول است، بلكه حتي كساني كه به اين مرحله نرسيده اند اما توانسته اند بطور ناخود آگاه به حريم حرمشان و به بيرون خانه ي امنشان قدم بگذارند باز هم به بركت قبور پاكشان از فضل و رحمت خدا مأيوس نيستند و وعده ي: (... اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ...) شامل حال آنان نيز خواهد گرديد.

ص: 79

فرمود: «نَزَلَ عَلَي جَبْرَئيلُ فَقالَ يا مُحَمَد اِنَ رَجُلا مِنْ وُلْدِكَ يُقْتَلُ فِي هذا الْمَكانَ...».

و بلكه شواهد تاريخي، نشانگرِ تصريح رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در اين زمينه و قرائن موجود مؤيد گفتاري از آن حضرت در كشف و بيان اين حقيقت است؛ زيرا در تاريخ زندگي و شرح حال عده اي از صحابه رسول خدا و افراد سرشناس و كساني كه براي خود شخصيت اجتماعي قائل بودند مي بينيم در آخرين روزهاي زندگي خويش و آنگاه كه خود را در آستانه ي مرگ حتمي مي ديدند، سعي و تلاش مي كردند كه قبر آنان بجاي «روحاء بقيع» و كنار قبر عثمان بن مظعون و ابراهيم فرزند رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در داخل خانه ي عقيل و در محوطه ي اين آرامگاه خصوصي قرار بگيرد و اگر به چنين موفقيتي نائل نشدند حداقل در كنار اين خانه و در نزديكترين نقطه ي آن دفن شوند تا از اين راه افتخاري كسب كنند و به امتيازي نائل گردند و عملكرد چنين افراد مؤيد اين حقيقت است كه در مورد آينده ي خانه عقيل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مطلبي به گوش آنان رسيده و آن حقيقت گفتني كه امروز در دسترس ما نيست براي آنان بازگو شده بود و آن راز نهفته در آن خانه براي آنان كشف گرديده بود ولي شرايط روز و سياست موجود ايجاب مي كرد كه اين راز از ديگران نهان گردد و اين حقيقت در تاريخ مستور و در پشت پرده بماند.

و نمونه ي اين رازداري را در بعد ديگر همين موضوع مشاهده كرديم كه چگونه با وجود قبور پيشوايان معصوم و فرزندان حضرت رسول (صلي الله عليه و آله) در داخل خانه ي عقيل و با وجود قبر حضرت زهرا (عليها السلام) طبق نظر عده اي از مورخان اهل سنت در اين بيت، ابن زباله اين حقيقت را ناديده گرفته و انگيزه ي استجابت دعا در حريم اين مكان مقدس را وجود خيالي قبر عبدالله جعفر يا قبر عقيل معرفي كرده است و يا سمهودي در اين مورد زيركانه اصل موضوع را فراموش و در فرع آن قلم فرسائي نموده است.

بهر حال شواهد و قرائن موجود نشانگر يك چنين واقعيت و بيانگر گفتاري صريح از پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) در مورد آينده خانه عقيل و معرفي آن بعنوان مأوي و ملجاء معنوي مسلمانان و پايگاه عبادت و پرستش خداي جهان آفرين است كه به نقل دو شاهد و نمونه تاريخي اكتفا مي كنيم:

ص: 80

ص: 81

براي دفن شدن در خارج بقيع كه مدفن رسمي و همگاني مردم مدينه بود حاكي از نوعي اطلاع آنها نسبت به اهميت و آينده درخشان اين محل است كه به جز از طريق گفتار و اخبار رسول خدا امكان پذير نيست.

ص: 82

ابن شبه متن گفتار ابن زباله را در مورد اين دو حرم به ترتيب چنين نقل مي كند:

1 _ قال عبدالعزيز: «دفن العباسُ بن عبدالمطلب عند قبر فاطمة بنت اسدبن هاشم في أول مقابر بني هاشم التي في دار عقيل ويقال ان ذلك المسجد بني قبالة قبره...». (1).

عباس بن عبدالمطلب در اول مقابر بني هاشم و در كنار قبر فاطمه بنت اسد _ كه در خانه عقيل قرار گرفته _ دفن شده است و مي گويند اين مسجد «حرم» در مقابل قبر عقيل بنا شده است.

2 _ قال عبدالعزيز: «والغالب عندنا انَ مصعب بن عمير و عبدالله بن جحش دفنا تحت المسجد الذي بني علي قبر حمزة و انه ليس مع حمزة أحدٌ في القبر». (2).

غالب علماي ما (دانشمندان مدينه) بر اين باورند كه مصعب بن عمير و عبدالله بن جحش در زير مسجدي كه در روي قبر حمزه ساخته شده، مدفون گرديده اند و اما در داخل قبر حمزه بجز خود او، كسي دفن نشده است.

از اين گفتار ابن زباله، دو مطلب زير به دست مي آيد:

الف _ اينكه در قرنهاي اول اسلام به حرمها و ساختمانهايي كه در روي قبور شخصيتهاي مذهبي بنا مي گرديد (مسجد) گفته مي شد و كلمه ي حرم، مزار و مشهد از اصطلاحاتي است كه در قرنهاي پنجم و ششم بوجود آمده و لذا احمد مقدسي كه از علماي قرن چهارم و از جهانگردان و جغرافي دانان اسلامي است، در مورد حرم حضرت حمزه _ مانند ابن زباله _ همان تعبير (مسجد) را بكار برده است و مي گويد:

«احد كوهي است در سه ميلي مدينه كه در دامنه آن، قبر حمزه در داخل مسجد است و جلو آن يك چاه است.» (3).

به نظر مي رسد كه اين تعبير از قرآن مجيد گرفته شده است؛ زيرا كه قرآن از ساختماني كه در روي قبور اصحاب كهف بنا شده، مسجد نام برده است. (4).

ص: 83

ب _ ابن زباله در صدد بيان تاريخ اجماليِ ساختمانِ اين دو حرم شريف و اين دو زيارتگاه عمومي است كه در حال حيات وي و در اواخر قرن دوم وجود داشته است و حرم ائمه بقيع در اين تاريخ، نه به شكل يك خانه، بلكه به صورت حرم و زيارتگاه عمومي بوده است.

اما قرائن و شواهد تاريخي ديگر، بيانگر اين است كه اين تحول و تغيير وضع، در دهه سوم از قرن دوم هجري؛ يعني دوران خلافت ابوالعباس سفاح 136 _ 132 و حداكثر در سالهاي اول خلافت ابوجعفر منصور 149 _ 137 بوقوع پيوسته است.

ص: 84

2 _ حفر قنات و جاري نمودن آب از داخل قبور شهداي احد، مخصوصاً قبر حضرت حمزه، براي از بين بردن آثار اين شهيدان بدستور معاويه. (1).

3 _ انتقال قطعه سنگي كه به دست مبارك رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در روي قبر عثمان بن مظعون قرارگرفته بود و قرار دادن آن در روي قبر عثمان بن عفان بوسيله مروان بن حكم. (2).

تاريخ شاهد نمونه هاي فراوان ديگري از بهره برداري سياسي امويها از مدفن شخصيتها، از طريق تخريب و تعمير آنها مي باشد كه به موازات حديث سازي در مدح و ذم افراد و در فضائل و مطاعن شخصيتها حركت نموده است. (3).

ص: 85

موازات استفاده از اين نوع حديثها كه درباره يكايك اين خلفا و درباره جناب عباس (1) سرسلسله اين خاندان بوجود آمد، بهره برداري از تغيير و توسعه مدفن او نيز به عمل آمده است؛ زيرا اگر بني اميه علي رغم افكار عمومي و برخلاف ميل باطني مردم، از اين سياست استفاده مي نمود، چرا سفاح و منصور از همين سياست كه مطابق ميل مسلمانان و موافق با افكار آنان نيز بود استفاده نكنند و مدفن عباس و خانه عقيل را كه آن روز مدفن سه تن از فرزندان رسول خدا و فاطمه (عليها السلام) بود به صورت «مسجد» و زيارتگاه عمومي در نياورند و از اين طريق ضمن معرفي خاندان خويش و پيوند آن با رسول خدا (صلي الله عليه و آله) كه بزرگترين عامل پيروزي آنان بر بني اميه بود به اثبات نرسانند و با احترام ضمني بر اهل بيت كه با شعار حمايت از آنان، بني اميه را از صحنه خارج كرده بود اين شعار را به صورت مجسم در معرض تماشاي همگان قرار ندهند؟

و اگر بني اميه تلاش مي نمود بدون توجه به افكار عمومي با ضميمه كردن محل دفن عثمان به گورستان مسلمانان و انتقال سنگ قبر ابن مظعون به قبر ابن عفان سياست خود را اعمال كند، چرا بني عباس با توسعه و تعمير محل دفن عباس عموي پيامبر (صلي الله عليه و آله) كه به انگيزه اعتبار و احترام، در كنار بقيع و در مقبره خصوصي و خانوادگي دفن شده بود از به كارگيري اين سياست محروم شود؟

واگر معاويه مي خواست با نبش قبر حضرت حمزه و ساير شهداي احد، آثار جنايت تاريخي خود و خاندانش را از صفحه تاريخ بزدايد و خاطره تلخ و نكبت بارِ شكافتن

ص: 86

سينه ي حضرت حمزه عموي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و جويدن جگرِ اين مدافع شجاع و قهرمان اسلام را كه به وسيله هند انجام گرفت به فراموشي بسپارد، چرا بني عباس با احداث ساختمان در روي قبر مطهر آن حضرت ضمن معرفي و پيوند خويش با وي و اعلان شهامت و شجاعت و تجديد خاطره او كه به نفع اين خاندان و بر ضد بني اميه بود استفاده نكند؟

ص: 87

«حرم» بعنوان يك وظيفه ديني و شعار مذهبي اهتمام ورزيده و به مفهوم آيه قرآني، تحقق خواهند بخشيد و آن بيت رفيع را براي عبادت و ذكر خداوند سبحان و حضور ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت آماده تر خواهند نمود كه:

(فِي بُيُوت أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِ وَ الاْصالِ - رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ).

ص: 88

بحثهاي گذشته، مسلماً اين حرم در طول اين سه قرن نيز مورد توجه عباسيان و شيعيان اهل بيت بوده و از هر فرصت ممكن در تعمير و تجديد بناي آن اهتمام ورزيده اند و بعضي از شواهد تاريخي نيز مؤيد اين حقيقت است.

از جمله، مطلبي است كه مرحوم جزايري كه در سال 1095 هجري به زيارت مدينه رفته است مي نويسد: يكي از شيعيان ساكن مدينه به او گفته است كه در سال پيش، علماي مدينه به تفتيش كتبي كه در خزانه ي بقيع بوده رفته و نسخه اي از «المزار» شيخ مفيد را در آنجا يافتند كه در آن كتاب نسبت به بعضي از صحابه بدگويي شده بود، كتاب را نزد قاضي آورده و از وي خواستند تا اجازه دهد قبه ائمه را تخريب نمايند. او گفت اين قبه را هارون الرشيد براي جدش ساخته و من نمي توانم به تخريب آن فتوا بدهم. (1).

بطوري كه در مرحله سوم از تاريخ حرم ائمه بقيع خواهيم ديد، قبه اي كه در قرن يازدهم مورد بحث بوده قاضي مدينه ساختمان آن را به هارون الرشيد نسبت مي داده است، همان بقعه و قبه اي است كه در قرن پنجم به دستور مجد الملك ساخته شده است نه به وسيله ه_ارون ال_رشيد ولي گفتار قاضي مدينه نشانگر اين است كه هارون هم در دوران خلافتش 193 _ 170 به اين حرم شريف توجه و در تعمير آن نقشي داشته است؛ بطوري كه حتي گنبد و بارگاهي كه تقريباً سه قرن پس از او و بدست يكي از وزراي ايراني ساخته شده است، به وي منتسب گرديده است. و همچنين تعمير اين حرم شريف به وسيله مسترشد بالله در سال 519 و به وسيله مستنصر خليفه عباسي در سال 640 كه در صفحات آينده توضيح خواهيم داد دليل توجه خلفاي عباسي به اين حرم شريف مي باشد.

ص: 89

علاقه مندان به چگونگي آن در طول هشت قرن، به نقل گفتار بعضي از مورخان و جهانگردان در اين مورد مي پردازيم:

طبق دلائل مسلم تاريخي، گنبد و بارگاه حرم ائمه بقيع كه از نظر استحكام و ارتفاع، ظرافت و زيبايي بر همه قبه هاي موجود در بقيع، تفوق داشته و به مدت هشتصد سال سر بر آسمان مي سوده و توجه مورخان و جهانگردان را به خود جلب و در صفحات تاريخ عظمت آن منعكس گرديده است به دستور مجدالملك ابوالفضل اسعد بن محمد ابن موسي البراوستاني القمي وزير بركيارق از سلاطين سلجوقي (1) ساخته شده است.

در اين زمينه مورخ معروف ابن اثير متوفاي 630 ه_. ق. در كتاب خود (الكامل) در حوادث سال 495 ه_. مي گويد: در اين سال منظور بن عمارة حسيني امير مدينه از دنيا رفت و او معماري را كه از اهالي قم بود و از سوي مجدالملك بلاساني (2) براي ساختن قبه حسن بن علي و عباس عموي پيامبر (صلي الله عليه و آله) در مدينه به سر مي برد به قتل رسانيد.

سپس مي گويد: اين قتل پس از كشته شدن خود مجدالملك (در ايران) و پس از آن به وقوع پيوست كه معمار ياد شده به مكه فرار نموده و امير بر وي تأمين جاني داده بود. (3).

مرحوم عبدالجليل قزويني زنده در سال 556 در كتاب النقض مي گويد: و قبه ي حسن ابن علي (عليه السلام) كه عباس بن عبدالمطلب پدر خلفا هم آنجا مدفون است مجد الملك فرموده است. (4).

ص: 90

مرحوم قاضي نورالله شوشتري مي گويد:

و از آثار مجد الملك قبه حسن بن علي (عليه السلام) در بقيع است كه علي؛ زين العابدين، محمد باقر، جعفر صادق و عباس بن عبدالمطلب در آنجا آسوده اند.

سپس مي گويد:... و چهار طاق عثمان بن مظعون را... او بنا كرده است و مشهد امام موساي كاظم و امام محمد تقي در مقابر قريش در بغداد را هم او بنا نموده است و مشهد سيد عبدالعظيم حسني در ري (1) و غير آن از مشاهير سادات علوي و اشراف فاطمي (عليهم السلام) از آثار اوست. (2).

مرحوم محدث قمي مي گويد: براوستان قريه اي است از قراي قم و از آنجاست ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسي مجدالملك شيعي وزير بركيارق و از براي اوست آثار حسنه؛ مانند قبه ائمه بقيع و مشهد امام موسي و امام محمد تقي (عليهما السلام) و مشهد جناب عبدالعظيم و غير ذلك. (3).

ص: 91

1 _ در قرن هفتم: ابن جبير جهانگرد معروف (متوفاي 614ه_) در مورد گنبد ائمه بقيع مي گويد:

«وَهِيَ قُبة مرتفعة في الهواء علي مقربة من باب البقيع».

«و آن قبه اي است مرتفع و سر بفلك كشيده كه در نزديكي در بقيع واقع شده است.» (1).

2 _ ابن نجار مدينه شناس و مورخ معروف (متوفاي 643) نيز مي گويد:

«و هي كبيرة عالية قديمة البناء و عليها بابان يفتح أحدهما كل يوم». (2).

«اين گنبد، بزرگ و مرتفع و داراي قدمت زماني است، دو در دارد كه يكي از آنها هر روز باز است.»

3 _ در قرن هشتم: خالد بن عيسي البلوي المغربي كه در سال 740 ه_. ق. به مدينه سفر كرده است، مي گويد:

«وهي قبة كبيرة مرتفعة في الهواء». (3).

«اين گنبدي است بزرگ، سر بفلك كشيده.»

4 _ و مشابه همين جمله را ابن بطوطه جهانگرد معروف (متوفاي 779 ه_. ق.) آورده است؛ او مي گويد:

«و هي قبة ذاهبة في الهواء بديعة الاحكام». (4).

«و آن قبه ايست سر بفلك كشيده و از نظر استحكام، بديع و اعجاب انگيز»

5 _ در قرن دهم: سمهودي (متوفاي 911) مي گويد:

«و عليهم قبة شامخة في الهواء». (5).

ص: 92

«در روي قبرشان گنبدي است بلند و سر بفلك كشيده.»

6 _ در قرن سيزدهم: سر ريچارد بورتون (SIR RICHARD BURTON) جهانگرد غربي كه در سال 1276 ه_. ق. به مدينه مسافرت نموده در سياحتنامه خود گنبد ائمه بقيع را چنين توصيف مي كند:

«و هذه القبة أكبر و أجمل جميعِ القبب الأخري و تقع علي يمين الداخل من باب المقبرة». (1).

«اين قبه كه در دست راست واردين به بقيع قرار گرفته است، بزرگتر و زيباتر از همه قبه ها است.»

7 _ در قرن چهاردهم: علي بن موسي كه يكي از نويسندگان ساكن مدينه است و كتابي دارد به نام «وصف المدينة المنوره» كه در سال 1303ه_. ق. تأليف نموده، درباره بقيع و مقابر و گنبدهاي آن توضيحاتي دارد و راجع به قبه ائمه بقيع مي گويد:

«و قبة آل البيت العظام و هي اكبر القبات». (2).

8 _ و بالأخره ابراهيم رفعت پاشا كه آخرين بار در سال 1325 ه_. ق. و 19 سال قبل از تخريب حرم ائمه بقيع سفر حج نموده است، مي گويد:

«و العباس و الحسن بن علي و من ذكرناه معه تجمعهم قبة واحدة هي اعلي القبات التي هنالك كقبة ابراهيم و...». (3).

و عباس و حسن بن علي و سه تن ديگر كه قبلاً نام برديم (ائمه سه گانه) در زير يك قبه قرار گرفته اند كه بزرگتر از همه قبه هاي موجود در بقيع؛ مانند قبه ابراهيم و... مي باشد.

ص: 93

ص: 94

(يعني صدور اين دستور، براي ايجاد ساختمان نبوده بلكه هدف از آن، انجام تعميرات و اصلاحات بوده است).

لازم به ذكر است كه مسترشد بالله بيست و نهمين خليفه عباسي است. وي در سال 512 ه_. پس از پدرش مستظهر بالله به خلافت رسيده و در سال 529 ه_. كشته شده است.

ص: 95

نيم قرن از بناي اصلي حرم و مجدداً پس از گذشت يك قرن از تعمير اول آن، انجام گرفته است؛ زيرا:

الف _ اين امري مسلم است كه بناي اصلي اين گنبد و بارگاه در اواخر قرن پنجم، به دستور مجدالملك براوستاني انجام پذيرفته و مورخان در اين مورد صراحت و اتفاق نظر دارند. طبيعي است، در بناي چنين ساختماني، با آن اهميت و قداست، پيش بيني هاي لازم در دوام و استحكام آن نه براي يك قرن و دو قرن، بلكه براي قرون متمادي منظور مي گردد. مشابه و قرينه ساختمانِ اين حرم، ساختمان حرم كاظمين (عليه السلام) و حضرت عبدالعظيم حسني است (1) كه پس از گذشت ده قرن، هنوز هم در ميان آثار مذهبي و باستاني، با قامتي استوار و محكم ايستاده اند. بنابراين چنين بناي مستحكم پس از گذشت پنجاه يا يكصد و پنجاه سال، نيازمند تجديد بنا نخواهد بود. گذشته از آن، حفظ كتيبه هاي متعدد، خود دليل واضح و روشن بر اين حقيقت است؛ زيرا در صورت تجديدِ اصلِ بنا به وسيله يكي از آن دو خليفه، حفظ هر دو كتيبه مفهومي ندارد.

ب _ دليل دوم برعدم تجديد بنا، به وسيله دو خليفه ياد شده، گفتار ابن نجار (متوفاي 643) مي باشد كه گنبد حرم بقيع را چنين توصيف مي كند: «والقبران في قبة كبيرة عالية قديمة البناء» (2) و مشابه همين توصيف را، خالدبن عيسي البلوي كه در سال 740 بقيع را ديده، آورده است. (3).

اين توصيف «قديمة البناء» نشانگر قدمت اين حرم شريف است كه نه با تجديد بناي دوران معاصر ابن نجار و نه با دوران خالد بلوي قابل تطبيق است.

ج _ نكته جالب توجه ديگر اين كه سمهودي پس از نقل نظريه خويش (كه اصل بناي حرم قبل از مسترشد است) و پس از نقل گفتار ابن نجار در مورد عظمت و قدمت حرم بقيع، مي گويد: اين گنبد و بارگاه، امروز هم به همان شكل و داراي همان خصوصياتي است كه ابن نجار آن را توصيف نموده است (؛ وَقد قال ابن النجار ان هذه القبة قديمة البناء، و

ص: 96

وصفها بما هي عليه اليوم) (1)؛ يعني همانگونه كه در اين حرم، قبل از ابن نجار تغيير اساسي داده نشده، بعد از وي نيز، تا امروز؛ يعني اوائل قرن دهم هجري كه سمهودي زندگي مي كرده، هيچ تغيير و تحولي در اصل ساختمان آن به وجود نيامده است.

د _ سرانجام بايد اين نكته را اضافه كنيم: برخلاف نظر صريح مورخان، در مورد بانيِ اصليِ گنبد و بارگاهِ ائمه بقيع (مجدالملك)، هيچ دليل قابل استناد و تاريخي وجود ندارد كه مؤيد و نشانگر نقش يكي از خلفا و سلاطين در اصل بناي اين ساختمان و ايجاد اين گنبد و بارگاه باشد. و از اينجاست كه مي توان با اطمينان و تأكيد اظهار نمود، دو كتيبه اي كه سمهودي از آنها ياد نموده مربوط به تعمير حرم بقيع بوده همانگونه كه خود وي اين مطلب را مورد تأييد قرار داده است.

ص: 97

منحصر به موارد ياد شده نيست، بلكه چنين تعميرات و اصلاحات مكرر، طبق مقتضيات و ايجاب شرايط بدون اين كه تاريخ آنها مشخص و يا در منابع منعكس شود صورت گرفته است. و لذا فرهاد ميرزا پس از بيان سومين تعمير كه به وسيله سلطان محمود به عمل آمده است، مي گويد: و امسال هم تعميرات لازمه آن را به عمل آورده اند. (1).

و نايب الصدر مي گويد: و اين اوقات، جناب امين التجار؛ حاجي عبدالحسين، در مرمت موفق شده اند. (2).

به هر حال اين تعميرات، همانند احداث اصل ساختمان گنبد و بارگاه، بر قبور ائمه بقيع (عليهم السلام) نشانگر اهتمام و توجه تام مسلمانان در طول تاريخ به اين حرم شريف مي باشد كه بالطبع توجه خلفا و سلاطين را نيز بر اين جايگاه مقدس و منبع نور و هدايت جلب نموده است.

ص: 98

ساختمان حرم از نظر مهندسي و همچنين به چگونگي داخل و خارج اين گنبد شريف از لحاظ رنگ اشاره نموده و در ضمن معرفي قبور افراد مشهور در بقيع، چنين مي نويسد: «اول چهار نفر از ائمه اثني عشر _ صلوات الله عليهم اجمعين _ است كه در بقعه بزرگي كه به صورت هشت ضلعي ساخته شده است واقعند و اندرون و گنبد آن سفيد كاري است». (1).

ص: 99

آستان بوسي حضرت مجتبي (عليه السلام) به بقيع رفتم، با اين كه سه ساعت از آفتاب برآمده بود، خدام نيامده بودند. ساعتي در بيرون بقعه، روي زمينِ عرش مكين نشسته، دو سودانيه كفشدار صحبتي مي نمودند كه اسامي خدام از اين قرار است: سيد عبدالكريم، سيد جعفر، سيد زين العابدين، سيد احمد من بني الحسن.

سپس مي گويد: سؤال نمودم «كَمْ رِيال يُوصَل الَيِهِم مِن طَرَفِ الحاجِ؟ قالَتا لا تَقُلْ رِيال بَل ليرات وَجِنات (1) وَالُوفَ وَ مِآت» بعد از ساعتي آمدند درِ روضه مباركه را گشودند و مشرف شدم، انگشتر فيروزجي داشتم، تمنا نمودند، نياز نمودم. (2).

امين الدوله (3) در سفر نامه خويش مي نويسد:

يكشنبه يازدهم محرم 1316، علي الصباح مُحرِم كعبه مقصود و فوز به مقام محمود شدم و از دل و جان، به آن آستان نماز آوردم. هوا روشن شد، هواي بقيع و زيارت ائمه هدي كردم، آنجا جز حاج صادق يزدي و يك ضعيفه ي كفشدار و يك سقا كسي نبود. كليددار، متولي و زيارت نامه خوان حضور نداشتند. در بقعه متبركه بسته و مقفل بود، بي آنكه سبب معلوم شود. از بيرون سر بر آستان نهاده، زيارت خواندم و نماز زيارت گزارده، برگشتم... به چند نفر از حاجيها و هم سفرهاي ايراني، حضور داده و بسته بودن در حرمِ ائمه _ صلوات الله عليهم اجمعين _ به تواتر گفتند كه اين معامله به تعمد است. در اين اثنا شيخ جزاء و حاج صادق آمدند و خلاصه تحقيقات آنها اين كه: حضرت شريف به جناب شيخ الحرم، شرحي نوشته، توصيه كرده اند كه چون زوار كِرام و مردم جليل و نبيل از ايرانيان، به مدينه طيبه مي آيند، اهتمام كنيد خدام و كليد داران و متوليان طمع و توقع بي جا در اخذ و عمل ناروا را نكنند. شيخ الحرم نظر به توصيه شريف قدغن كرده اند از زوار چيزي گرفته نشود و چون در

ص: 100

بقعه بقيع بر سبيل مقطوع از هر كس چند قرش گرفته مي شد سيد عبدالكريم برزنجي كليددار بقعه شريفه از حكم شيخ الحرم اعراض و در خانه نشسته، به بقيع نيامده است كه در به روي زوار بگشايد. در اين مبحث بوديم كه سيد حسن هم وارد شد و گفت قضيه همين است. گفتم اين چه شيخ الحرم است كه حكمش در سيد عبدالكريم به نقيض مقصود اثر مي كند؟!

وي پس از شرح مفصلي كه درباره ملاقات و بحث و گفتگويي كه با شيخ الحرم داشته و منجر به باز شدن حرم بقيع گرديده است، مي گويد:

گفتم برويد و در حرم را باز كنيد تا من... (1) شما را بدهم، رفت و... (2) در را گشود، زوار هم الحق بي مروتي كردند و دست خود را بسته، @نقيبي به كفشدار ندادند، چه رسد به كليددار! جناب حاج ميرزا آقا امام جمعه تبريز با همتِ بلند و نيت ارجمند، حاضر شده اند در تبريز محلي معين كنند كه هر ساله هزار تومان براي خدام اين حرم مطهر، عايد شود. (3).

ابراهيم رفعت پاشا كه براي آخرين بار در سال 1325 ه_. به عنوان «امير الحاج مصري» به حج مشرف شده است، مي نويسد: مردم مدينه در روزهاي پنجشنبه به زيارت بقيع مي روند و بر روي قبرها دسته هاي گل و ريحان قرار مي دهند و هيچ شيعه داخل حرم اهل بيت نمي گردد مگر اين كه پنج قروش (به خدام) بپردازد، همانگونه كه به هيچ كس اجازه ورود به داخل كعبه و حجره نبوي داده نمي شود، مگر يك ريال بدهد، تازه اين براي افراد عادي است و از افراد ثروتمند وجه بيشتري دريافت مي شود. (4).

گفتني است: مقايسه گفتار ابن نجار با گفتار سه نويسنده ياد شده، نشانگر دگرگوني و تحولي است كه در حرم بقيع، در طول چندين قرن، در اثر شرايط، به وجود آمده است؛ بطوري كه در دورانهاي گذشته، در اين حرم مانند ساير حرمها در تمام روز، به روي زائران و علاقه مندان باز بوده ولي در قرن اخير كليددار و متوليان آن، كساني بودند كه جهت تأمين

ص: 101

معاش و كسب درآمدِ بيشتر، محدوديتهايي براي زائران قائل گرديده و از آنان سلب آزادي مي نمودند.

ص: 102

ص: 103

سپس مي گويد: ضريح ابراهيم فرزند پيامبر نيز به همين شكل است. (1).

2 _ خالدبن عيسي البلوي كه در سال 740 اين ضريح شريف را زيارت كرده، مشابه همين مطالب را نقل نموده و مي گويد: «والقبران (قبر العباس و الائمة الأربعة) مرتفعان عن الأرض متسعان مُغَشَيان بألواح ملصقة ابدع الصاق مرصعةٌ بصفائح الصفر و مكوكبة بمسامير علي أبدع صفة و أجمل منظر». (2).

3 _ ابن بطوطه جهانگرد معروف نيز ميگويد: «ورأس الحسن الي رجلي العباس وقبراهما مرتفعان عن الأرض متسعان مغشيان بالواح بديعة الالصاق مرصعة بصفائح الصفر البديعة العمل». (3).

4 _ سمهودي مورخ و مدينه شناس معروف (متوفاي 911) مي گويد: «وقبر العباس و قبر الحسن مرتفعان من الأرض متسعان مغشيان بالواح ملصقة ابدع الصاق مصفحة بصفائح الصفر مكوكبة بمسامير علي أبدع صفة و أجمل منظر». (4).

ص: 104

ابراهيم با ضريح ائمه بقيع مي توان با ظن قريب به يقين ادعا نمود كه ضريحهاي سه گانه در بقيع نيز به دستور وي ساخته شده است؛ زيرا بعيد است شخصي همانند مجدالملك با علاقه شديد و امكانات فراواني كه در اختيار داشته است بقعه اي با آن عظمت بنا كند ولي از ساختن ضريح و صندوق بر روي اين قبور، غفلت ورزد.

بنابراين باني ضريح ائمه بقيع و تاريخ تقريبي ساخت آن، روشن مي شود كه همزمان با ايجاد بقعه ائمه بقيع، در نيمه دوم قرن پنجم هجري، به دستور مجدالملك ساخته شده است.

نكته دوم اينكه: از قرائن مختلف درباره كيفيت قبور ائمه هدي (عليهم السلام) بويژه از آنچه فرهاد ميرزا ذكر نموده كه در ذيل ملاحظه مي فرمائيد معلوم مي شود كه اين قبور قبل از تخريب بوسيله وهابيون متصل بهم و بدون فاصله در داخل يك ضريح قرار گرفته بودند. و محيي لاري متوفاي 933 در سفرنامه منظومه اش «فتوح الحرمين» صفحه 87 باين معني تصريح كرده و مي گويد

چون بميان فاصله شان اندكيست

مرقد اين چار تو گوئي يكي است

مشهد عباس عليه السلام

دور از ايشان است بقدر دو گام

اين بود اولين ضريح ائمه بقيع (عليهم السلام) با آن قدمت و سابقه تاريخي.

ص: 105

عباس عم رسول الله نيز در آن صندوق قرار گرفته است. متولي آنجا درِ صندوق را باز كرده به ميان ضريح رفتم و دور ضريح طواف كردم، ميان صندوق و ضريح كمتر از نيم ذرع است كه به زحمت مي توان حركت كرد بلكه براي آدمهاي قطور متعسر است. (1).

ميرزا محمد حسين فراهاني مي نويسد: در وسط اين بقعه مبارك صندوق بزرگي است از چوبِ جنگلي بسيار ممتاز و در وسط اين صندوق بزرگ دو صندوق چوبي ديگر است و در اين دو صندوق پنج نفر مدفونند يكي امام ممتحن حضرت حسن (عليه السلام) و... (2).

و اين بود گفتار شاهدان در مورد ضريح دوم قبور ائمه بقيع كه در روي دو ضريح مجزا و مستقل متعلق به ائمه (عليهم السلام) و جناب عباس قرار گرفته بود.

ولي متأسفانه در اين منابع، از تاريخ اين ضريح هم كه مسلماً پس از قرن دهم ساخته شده و همچنين از سازنده آن، كه چه كسي بوده است، هيچ اثري به دست نيامد.

ص: 106

ضريح در جده ايراني ها با پرداختن مبلغ كلاني به مخالفان و جلب موافقت آنان ضريح به مدينه منتقل گرديد ولي باز هم مدينه اي ها از نصب آن در محل صندوق قبلي به بهانه اينكه اين صندوق وقف است و تغيير آن جايز نيست امتناع ورزيدند در نهايت قرار شد ضريح بر روي صندوق قبلي نصب شود و چون در ساخت آن چنين حادثه اي پيش بيني نشده بود و در اثر عدم تناسب حجم و ابعاد ضريح و صندوق بالاجبار به توسعه آن اقدام و اين عمل موجب نقص در بعضي جوانب آن شد كه با نصب قطعات چوبي همرنگ با ضريح اين نقص به ظاهر ترميم شد.

مرحوم سيد امين مي افزايد من اين قطعات را كه وصله ناجور شده و از زيبايي ضريح كاسته بود در سال 1321 ه_. كه پس از انجام اعمال حج به مدينه مشرف شدم مشاهده نمودم و مجدداً در سال 1330ه_. كه از دمشق مستقيماً به زيارت مدينه موفق بودم ضريح را با همان كيفيت ديدم و با همان شكل باقي بود تا در سال 1343 به وسيله وهابيان به هنگام تخريب گنبد و بارگاه و قبور ائمه هدي از بين رفت. (1).

بتنوني مصري كه در سال 1327ه_. سفر حج نموده درباره همين ضريح مي نويسد: «ومقصورة سيدنا الحسن فيها فخيمةٌ جداً وهي من النحاص المنقوش بالكتابة الفارسية وأظن أنها من عمل الشيعة الأعجام». (2) ضريح حضرت حسن (عليه السلام) در داخل اين بقعه، خيلي جالب و زيبا است و از فلز ساخته شده و خطوطي فارسي بر آن نقش بسته است. به گمانم از آثار شيعيان عجم باشد.

ص: 107

منعكس گرديده است و ذكر همين مطالب داراي ارزش تاريخي و گره گشاي نقاط مبهم، پس از گذشت هفتاد سال از انهدام اين حرم و ساير آثار در بقيع و خارج آن است.

و از مجموع اين مطالب و بر اساس نقل اين نويسندگان كه خود شاهد عيني بودند، معلوم مي شود كه قبر منتسب به فاطمه زهرا (عليها السلام) يا فاطمه بنت اسد، در عين حال كه در داخل بقعه ائمه بقيع قرار داشت، اما نه در وسط اين حرم شريف، بلكه در سمت جنوبي آن و در داخل طاقنمايي در مقابل محراب قرار گرفته بود و گر چه از سطح زمين قدري بلندتر و مشخص و مورد احترام زائران بوده و زيارت حضرت زهرا (عليها السلام) در كنار اين قبر خوانده مي شده، ولي داراي ضريح معمولي، همانند قبور جناب عباس و ائمه (عليهم السلام) نبوده، بلكه يك روپوش قيمتي و گلابتون به روي اين قبر كشيده مي شده، آن هم ظاهراً به هنگام موسم حج و در مواقع كثرت زائران و در قرنهاي اخير در قسمت مقدم اين طاق نما، شبكه اي از فولاد به صورت حائلي در ميان اين قبر و فضاي داخل حرم، تعبيه گرديده بود كه اين شبكه در اصطلاح عامه، به «ضريح حضرت فاطمه» معروف بود؛ همانگونه كه محراب به عنوان «محراب فاطمه» معروف شده است و اين قسمت از حرم داراي تزيينات مختصري مانند شمعدان و چلچراغ بوده است.

و اينك گفتار اين نويسندگان:

ميرزا حسين فراهاني مي گويد: در وسط همين بقعه متبركه در طاقنماي غربي (جنوبي) قبري است كه به ديوار يك طرف آن را ضريح آهني ساخته اند و مي گويند قبر فاطمه زهرا (عليها السلام) است. در اين بقعه مباركه ديگر زينتي نيست مگر دو چلچراغ كوچك و چند شمعدان برنجي، و فرش زمين بقعه حصير است. (1).

نايب الصدر شيرازي مي گويد: و آثاري در آن بقعه در پيش روي ائمه به طرف ديوار؛ مانند شاه نشين ضريح و پرده دارد، مي گويند جناب صديقه طاهره (عليها السلام) مدفون است. (2).

سيد اسماعيل مرندي مي گويد: و محراب قبر حضرت فاطمه (عليها السلام) را زيارت مي كنند،

ص: 108

ليكن قبر فاطمه بنت اسد است و هم پرده دارد. و در مورد فرش حرم مي گويد: چون كه حضرت در ميان اهل سنت افتاده اند هيچ زينت ندارند، فرش مستعمل دارد، امسال از يزد يك نفر كلان دوز (؟) فرش بسيار خوب فرستاده بود، نينداخته بودند، در بالاي هم مانده بود. (1).

فرهاد ميرزا مي نويسد مرقد مطهر حضرت صديقه در بقعه بقيع روبه روي ضريح ائمه اربعه (عليهم السلام) و عباس بن عبدالمطلب عم رسول الله است يك پرده از گلابتون آويخته اند و در آن پرده نوشته اند سلطان احمد بن... سنة احدي و ثلاثين و مأة بعد الألف (1131). در اين مدت كه فزون از يكصد و شصت سال است آن پرده خوب مانده چندان كهنه نشده چنين معلوم است كه در ايام آمدن حاج مي آويزند و بر مي دارند. (2).

و سيف الدوله مي نويسد: هم در اين بقعه علامتي از قبر صديقه طاهره هست. (3).

ص: 109

نموده، شش قطعه آن را در بالاي ديوار سمت راست و چپ درب ورودي محوطه حرم حضرت حمزه و قطعه ديگر را در سمت قبور شهدا در احد نصب نموده اند و اين كه مي بينيم قطعات اين ضريح پس از گذشت هفتاد سال تحت تأثير شرايط جوي قرار نگرفته و هواي مرطوب و متغير مدينه كوچكترين تغييري در آن به وجود نياورده است، دليلي است بر اصالت و خالص بودن فولاد اين شبكه.

ص: 110

كشيده اش و با ضريح زيبا و ظريفش، در طول تاريخ، در ميان ساير بقاع مانند قرص ماه در ميان ستارگان مي درخشيد و بر همه مقابر موجود در مدينه؛ از ياران و اقوام رسول خدا، نور و روشنايي مي بخشيد كه اينك در اثر جهل و ناداني كوته نظران و جور ظلم ستمگران، نه از آن عبادت كنندگان به جز به صورت محدود خبريست و نه از آن گنبد و بارگاه اثري.

يكي از جهانگردان غربي به نام مستر ريتر RITER كه به فاصله كوتاه از ويراني اين حرم و ساير مقابر و حرمها، بقيع را ديده، ويراني آنجا را چنين ترسيم نموده است:

چون وارد بقيع شدم، آنجا را همانند شهري ديدم كه زلزله شديدي در آن به وقوع پيوسته و به ويرانه اي مبدل ساخته است؛ زيرا در جاي جاي بقيع بجز قطعات سنگ و كلوخ بهم ريخته و خاكها و زباله هاي روي هم انباشته و تيرهاي چوب كهنه و شيشه هاي درهم شكسته و آجرها و سيمانهاي تكه تكه شده، چيز ديگري نمي توان ديد، فقط در بعضي از رهگذرهاي تنگ اين قبرستان از ميان اين زباله ها راه باريكي براي عابرين باز نموده اند. و اما آنچه در كنار ديوار غربي بقيع ديدم، تلي بود از تيرهاي قديمي و تخته هاي كهنه و سنگها و قطعات آهن روي هم انباشته كه اينها بخشي از زباله ها و بقاياي مصالح ساختمانهاي ويران شده اي بود كه در كنار هم انباشته بود ولي اين ويراني ها و خرابيها نه در اثر وقوع زلزله و يا حادثه طبيعي، بلكه با عزم و اراده انسانها به وجود آمده است و همه آن گنبد و بارگاههاي زيبا و سفيد رنگ كه نشانگر قبور فرزندان و ياران پيامبر اسلام بود، با خاك يكسان گرديده است.

او اضافه مي كند: چون براي مشاهده بيشترِ اين آثار، كه نشانگر قبور مسلمانان صدر اسلام و تاريخ سازان روزگار است، در ميان سنگ و كلوخ حركت مي كردم. از زبان راهنمايم شنيدم كه از شدت ناراحتي اين جمله ها را آهسته! تكرار مي نمود: «استغفرالله»، «استغفرالله». «لا حول ولا قوة اِلا بالله». (1).

مدارس آيات خلت من تلاوة...

و گويي دعبل خزاعي همان وضع تأسف بار را به نظم آورده و با شعر خود مجسم

ص: 111

كرده است كه نويسندگاني مانند ريتر RITER پس از قرنها آن را مشاهده و با قلم خود ترسيم نموده اند. و گويي دعبل قصيده خود را از زبان شيعيان؛ و ارادتمندان و پيروان اهل بيت عصمت و طهارت در عصر حاضر و در مورد حرم ائمه بقيع سروده و از محضر حضرت رضا (عليه السلام) به دريافت جايزه نايل گرديده است كه مي گويد:

مدارس آيات خلت من تلاوة

و منزل وحي مقفر العرصات

«آن خانه ها محل فرا گرفتن آيات قرآني بود كه امروز خالي گشته و محل نزول وحي الهي بود كه به بيابان خشك و قفر مبدل شده است.»

منازل قوم يهتدي بهداهم

فتؤمن منهم زلة العثرات

«خانه هاي مردماني كه ديگران به بركت آنان هدايت مي يابند، و در اثر عصمتشان از هر اشتباه و لغزش در امانند.»

منازل جبريل الامين يحلها

من الله بالتسليم و البركات

«خانه هايي كه جبرئيل امين از سوي خداوند به همراه سلام و بركات او، بر آنها نازل مي گردد.»

منازل وحي الله معدن علمه

سبيل رشاد واضح الطرقات

«خانه هايي كه محل وحي خدا و معدن علم، و راههاي رشد و روشن او است.»

منازل كانت للصلوة وللتقي

وللصوم والتطهير والحسنات

«خانه هايي كه پي ريزي آنها براي نماز و تقواست و اساس آنها براي روزه و پاكي و نيل به حسنات است.»

ديار عفاها جور كل منابذ

ولم تعف للايام والسنوات (1).

ص: 112

ص: 113

ص: 114

فراواني به مجريان اين فرمان پرداخت گرديد. (1).

نويسنده: بخش دوم گفتار سمهودي درست و دقيقاً مطابق با حوادثي است كه در طول تاريخ، از سوي حكومتها در مقابل اهل بيت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به وقوع پيوسته است و دليل روشن بر گفتار وي، قبل از اقدام متوكل كه در اواسط قرن سوم صورت گرفته است اقدام بني اميه در تخريب و انهدام خانه فاطمه زهرا (عليه السلام) است كه در قرن اول صورت گرفت ليكن بخش اول گفتار سمهودي را _ در مورد قبر يگانه يادگار رسول خدا _ بايد يك نوع تحريف تاريخ و تغيير واقعيت دانست؛ زيرا وي به جاي انگيزه واقعي اين موضوع، رايج نبودن بنا و ساختمان بر قبور بزرگان را دليل اختفاي قبر آن حضرت معرفي مي كند. در صورتي كه قبور عده اي از صحابه و اقوام ديگر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در مكه و مدينه در داخل و خارج بقيع مشخص مي باشد و لذا بايد علت اختفاي قبر آن حضرت را در جاي ديگر جستجو كرد و انگيزه واقعي آن را همانگونه كه هست، بيان نمود؛ همان انگيزه و علتي كه در منابع حديثي و تاريخي شيعه و اهل سنت منعكس گرديده است و آن عبارت است از وصيت و تأكيد فاطمه زهرا (عليها السلام) بر اين كه پيكر پاكش شبانه دفن شود و قبر مطهرش پنهان و مخفي گردد.

در صحيح بخاري و صحيح مسلم، در ضمن نقل جريان اختلافِ نظر حضرت زهرا (عليها السلام) با اقدام و عملكرد ابوبكر در مورد فدك و ارث رسول خدا (صلي الله عليه و آله) از عايشه چنين آمده است:

«فوج_دت فاطمة علي أبي بكر في ذلك فحجرته فلم تكلمه حتي توفيت و عاشت بعدالنبي (صلي الله عليه و آله) ستة اشهر، فلما توفيت دفنها زوجها علي ليلاً و لم يؤذن بها أبابكر و صلي عليها». (2).

فاطمه (عليها السلام) از جهت مصادره فدك نسبت به ابوبكر رنجش خاطر پيدا كرد و با او سخن نگفت تا از دنيا رفت.

عايشه اضافه مي كند: «فاطمه پس از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) شش ماه زنده بود و چون از دنيا رفت همسرش علي، ابوبكر را از وفات وي مطلع نساخت و خودش بر پيكر او نماز خواند

ص: 115

و شبانه دفن نمود.»

ابن عبدالبر مي گويد: «وكانت اشارت علي زوجها أن يدفنها ليلاً»؛ (1) «فاطمه به همسرش علي اشاره كرده بود كه شبانه به خاكش بسپارد.»

اين اشارت از سوي حضرت زهرا در مورد دفن شدن پيكرش به هنگام شب، كه در منابع اهل سنت فراوان نقل گرديده، در منابع شيعه قدري صريحتر ذكر شده است:

در روايتي آمده است كه: امير مؤمنان (عليه السلام) به هنگام شدت مرض و در آخرين روزهاي حيات همسرش، در پاسخ پيام عمويش عباس كه در مورد تجهيز و تشييع جنازه فاطمه زهرا به آن حضرت پيشنهاداتي را ارائه مي داد چنين فرمود:

«و أنا اَسألك يا عم أن تسمح لي ترك ما أشرت به، فانها وصتني بستر امرها» (2).

«اي عم! اجازه مي خواهم از پيشنهاد شما در اين مورد صرف نظر نمايم؛ زيرا خود فاطمه بر من وصيت نموده است كه مراسم تدفين وي مخفيانه انجام پذيرد.»

مرحوم شيخ مفيد از حسين بن علي (عليه السلام) نقل مي كند:

«فلما حضرتها الوفاة وصت اميرالمؤمنين ان يتولي امرها و يدفنها ليلاً و يعفي قبرها، فتولي ذلك اميرالمؤمنين و دَفنها و عفي موضع قبرها». (3).

و بنابر به بعضي از روايات، امير مؤمنان (عليه السلام) بر چهل قبر در بقيع آب پاشيد و شبيه هفت قبر به وجود آورد تا قبر حضرت زهرا به هيچوجه شناخته نشود. (4).

به هرحال اين وصيت و اين نوع تدفين موجب گرديده كه قبر حضرت زهرا (عليها السلام) مخفي و اقوال و آراي مختلف در ميان محدثان و مورخان در محل دفن وي پديد آيد. از اين رو است

ص: 116

كه عده اي مي گويند قبر فاطمه (عليها السلام) در بقيع واقع گرديده و عده اي ديگر بر اين عقيده اند كه در داخل خانه اش قرار گرفته و بعضي ديگر احتمال مي دهند در مسجد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و در ميان بيت و منبر آن حضرت باشد و بطوري كه ملاحظه خواهيد فرمود، كساني كه قبر آن حضرت را در بقيع دانسته اند، با اختلاف شديد سخن گفته و احتمالات متعددي را مطرح ساخته اند.

ص: 117

2 _ امام صادق (عليه السلام)، همچنين بزنطي نقل مي كند از حضرت رضا (عليه السلام) سؤال كردم كه فاطمه دختر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در كجا دفن شده است؟ فرمود:

«شخ_صي همين موضوع را در مجلسي كه عيسي بن موسي (1) نيز حاضر بود از جعفر ابن محمد (عليه السلام) سؤال نمود، عيسي در پاسخ وي گفت: فاطمه (عليه السلام) در بقيع دفن شده است. آن شخص به جعفر بن محمد عرض كرد: شما چه مي فرماييد؟ فرمود: عيسي ابن موسي به سؤال تو پاسخ داد، وي بار ديگر عرض نمود: خدا شما را به سلامت دارد. من با عيسي بن موسي چه كار دارم! شما نظر پدرانتان را به من بگوييد، حضرت فرمود: «دفنت في بيتها.» (2).

3 _ امام هادي (عليه السلام)، سيد بن طاووس (رحمه الله) از كتاب: «المسائل و اجوبتها من الأئمة» در ضمن سؤالهايي كه از امام علي الهادي (عليه السلام) كتباً به عمل آمده است، اين مطلب را نقل مي كند كه:

محمد همداني مي گويد: به آن حضرت نوشتم: «اگر صلاح مي دانيد مرا از محل دفن مادرتان فاطمه آگاه سازيد كه آيا در داخل مدينه است يا همانگونه كه مردم مي گويند در بقيع قرار دارد؟ آن حضرت در جواب من نوشت: «هي مع جدي صلوات الله عليه» (3) وي پس از نقل اين روايت مي گويد اين گفتار صريح از امام هادي (عليه السلام) به تنهايي كافي است كه بگوئيم پيكر مطهر حضرت زهرا در كنار مدفن رسول خدا (صلي الله عليه و آله) دفن شده است و نه در جاي ديگر.

4 _ 5 _ امام باقر و امام مجتبي (عليهم السلام)، مؤيد اين روايات، روايت ديگري است كه مرحوم كليني از امام باقر (عليه السلام) نقل كرده است كه وقتي وفات امام حسن مجتبي (عليه السلام) نزديك شد، به برادرش حسين بن علي (عليهما السلام) اينگونه وصيت كرد:

«چون مرگ من فرا رسيد تجهيزم كن و به نزد قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) ببر تا با وي تجديد عهد كنم سپس به نزد قبر مادرم فاطمه ببر، پس از آن، به بقيع برگردان و در همانجا دفن كن.

ص: 118

«ثم اصرفني الي امي ثم ردني فادفني بالبقيع».

متن روايت ديگر چنين است: «ثم ردني الي قبر جدتي فاطمة فادفني هناك». (1) مرحوم كليني در جاي ديگر وصيت امام مجتبي (عليه السلام) را چنين نقل مي كند «يا أخي إني أوصيك بوصية فاحفظها فإذا أنا مت فهيئني ثم وجهني إلي رسول الله لاُِحدث به عهداً، ثم ردني إلي فاطمة (عليها السلام) ثم رُدني وادفني بالبقيع». (2).

6 _ اميرمؤمنان (عليه السلام)، ششمين امام است كه گفتار او دليل بر دفن شدن حضرت زهرا (عليها السلام) در داخل بيت خودش مي باشد. اميرمؤمنان (عليه السلام) به هنگام دفن پيكر پاك دختر رسول خدا اينگونه فرمود: «السلام عليك يا رسول الله عني و عن ابنتك النازلة في جوارك و السريعة اللحاق بك». (3).

«اي رسول خدا، سلام بر تو از جانب من و از جانب دخترت كه هم اكنون در جوارت فرود آمده و به سرعت به تو ملحق گرديد.»

و در آخر مي گويد: السلام عليكما، سلام مودع...

مفهوم جمله «النازلة في جوارك» با دفن شدن آن حضرت در خانه خويش كه نزديكترين محل نسبت به خانه و مدفن رسول خدا و قرب و جوار تربت پاك او است متحقق مي گردد.

گذشته از اينكه اين جمله در نقل مرحوم كليني (4) و شيخ مفيد (5) و شيخ طوسي (6) چنين آمده است:

«السلام عليك يا رسول الله، عني وعن ابنتك النازلة في بقعتك و السريعة اللحاق بك». و به جاي «جوار»، «بقعه» به كار رفته است كه در اين صورت موضوع واضح تر و صريح تر خواهد گرديد. و آخرين جمله آن حضرت السلام عليكما، سلام مودع... تأكيد و

ص: 119

نصي است بر اين قرب جوار و دفن شدن آن حضرت در كنار پدرش رسول خدا (صلي الله عليه و آله) همانگونه كه امام هادي (عليه السلام) فرمود: «هي مع جدي صلوات الله عليه».

ص: 120

نيافتم، براي كساني كه كتاب مرا مي خوانند، همان زيارت را مي پسندم كه براي خود پسنديدم». (1).

وي در معاني الأخبار مي گويد: «قول صحيح از نظر من در مورد قبر فاطمه (عليها السلام) مضمون همان روايت است كه پدرم از طريق محمد بن عطار از حضرت رضا (عليه السلام) نقل نموده است كه فاطمه زهرا در داخل خانه اش دفن شده و اين خانه به هنگام توسعه مسجد، به وسيله بني اميه به مسجد منضم گرديده است.» (2).

2 _ نظريه شيخ مفيد (رحمه الله):

مرحوم شيخ مفيد (متوفاي 413 ه_. ق.) مي گويد:

«ثم قف بالروضة و زر فاطمة (عليها السلام) فانها هناك مقبورة». (3) «پس از زيارت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در كنار روضه بايست و فاطمه را زيارت كن؛ زيرا او در اين جايگاه به خاك سپرده شده است.

3 _ نظريه شيخ طوسي (رحمه الله):

شيخ طوسي (متوفاي 460 ه_. ق.) مي گويد: «الأصوب انها مدفونة في دارها او في الروضة». (4).

4 _ نظريه طبرسي (رحمه الله):

مرحوم طبرسي از اعلام قرن ششم، پس از اشاره به اختلاف نظر در مدفن آن حضرت، مي گويد: «والقول الأول بعيد و القولان الآخران اشبه»:

اما قوم اول كه آن حضرت در بقيع مدفون است، بعيد است و دو قول ديگر كه در داخل خانه اش و يا در روضه دفن شده است صحيح به نظر مي رسد». (5).

ص: 121

5 _ نظريه سيد بن طاووس (رحمه الله):

سيد بن طاووس (متوفاي 673 ه_. ق.) مي گويد: «و الظاهر ان ضريحها المقدس في بيتها المكلل بالآيات و المعجزات». (1).

و همو پس از روايتي كه بصورت مكتوب از امام هادي (عليه السلام) نقل شده است (2) مي گويد: «اين گفتار صريح و نص واضح از امام هادي (عليه السلام)، به تنهايي كفايت مي كند در اين كه: فاطمه زهرا (عليها السلام) در كنار مدفن رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به خاك سپرده شده است و نه در جاي ديگر.» (3).

6 _ نظريه علامه مجلسي (رحمه الله) و توضيح او در مورد روضه:

علامه مجلسي (متوفاي 1110 ه_. ق.) مي گويد: «همانگونه كه در كتاب مزار بيان كرده ايم، اصح اقوال اين است كه آن حضرت در داخل خانه اش دفن گرديده است». (4).

و در كتاب مزار مي گويد:

«الأظهر انها (عليها السلام) مدفونة في بيتها و قد قدمنا الأخبار في ذلك». (5).

و آن مرحوم در مورد روضه كه در بعضي از اخبار و در لسان علما وارد شده و اين احتمال را مطرح نموده اند كه: آن حضرت ممكن است در «روضه» دفن شده باشد، روضه را هم به فاصله منبر و بيت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) منحصر دانسته اند، چنين توضيح مي دهد كه منظور از روضه كه در روايت ابن ابي عمير آمده است، يك مفهوم و معناي وسيعي است كه شامل خانه فاطمه زهرا (عليها السلام) نيز مي گردد (6) و منظور از روضه همان بيت فاطمه (عليها السلام) است.

نويسنده: و ما در صفحات آينده در اين موضوع بحث خواهيم نمود. إن شاء الله.

7 _ نظريه شيخ الشيعه در مدينه منوره: شيخ محمدعلي عمراوي، شيخ شيعيان حجاز،

ص: 122

در مدينه منوره كه در ماه رمضان 1326 با او ملاقات داشتم ضمن مطالب سودمند درباره قبر شريف حضرت زهرا فرمودند: قبر آن حضرت مسلماً در داخل بيت خودش مي باشد و در دوران كودكي ما قبر مشخص بود و ارتفاع آن به يك متر مي رسيد و ايشان با اشاره به عصايي كه در دست من بود، گفت: تقريباً به ارتفاع عصاي شما.

ص: 123

ارجمندش در محل ديگر به خاك سپرده شود و با آن علاقه و ارتباط غير قابل وصف، قابل قبول نيست كه آن حضرت بر دفن شدنش بجز در داخل خانه خويش و بجز در جوار تربت پاك پدر بزرگوارش راضي شود.

ص: 124

«فاطمه زهرا همانند رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در داخل خانه اش و در جايگاهي كه به عالم بقاء ارتحال يافته، به خاك سپرده شده است».

و ديار بكري با اشاره به اقوال مختلف مي گويد: «و گفته شده كه قبر آن حضرت در داخل خانه خود و در محل محرابي است كه در پشت حجره مقدسه قرار گرفته است. سپس اين نظريه را تأييد مي كند و مي گويد: «و هذا أظهر الأقوال». (1).

ص: 125

مجتبي (عليه السلام) كه: «ادفنوني الي جنب امي فاطمة بالمقبرة» مي گويد: بنابراين قبر فاطمه (عليها السلام) در كنار قبر فرزندش حسن و در زير همين قبه است. (1).

عباسي م_ؤلف كتاب عمدة الأخبار مي گويد: «از قبور واقع در بقيع، قبر فاطمه دختر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) است و آن در داخل قبه عباس و در كنار قبر فرزندش حسن (عليه السلام) واقع گرديده؛ زيرا نقل شده است كه حسن بن علي به هنگام وفاتش وصيت نمود كه مرا در كنار قبر مادرم فاطمه به خاك بسپاريد». (2).

و اكثر نويسندگان گذشته و معاصر (3) همان مطلب را تكرار كرده و مدفن آن حضرت را در داخل حرم ائمه بقيع معرفي نموده اند.

ص: 126

اما برداشت طرفداران وجه سوم درست نيست، بلكه منظور امام مجتبي (عليه السلام) از جمله: «امي فاطمة» مادر بزرگش فاطمه بنت اسد مي باشد نه مادرش حضرت زهرا (عليه السلام).

در توضيح اين موضوع مي گوييم: گذشته از اينكه دفن شدن آن حضرت در بقيع مخالف با روش اهل بيت _ عليهم السلام _ در پنهان نگهداشتن قبر مطهر آن بزرگوار است و قطع نظر از اينكه مخالف مضمون روايات منقول از اهل بيت (عليهم السلام) به طريق شيعه و اهل سنت و مخالف نظر علما و دانشمندان شيعه در دفن آن حضرت در بيت خود مي باشد و گذشته از اين كه اطلاق كلمه «ام» به مادر بزرگ، يك اطلاق شايع است، گفتار و نقل صريح اين مورخان در موارد ديگر، ناقض اين برداشت و مؤيد اين است. بانوئي كه در حرم بقيع دفن شده، فاطمه بنت اسد است و نه فاطمه زهرا (عليها السلام).

از اين موارد مي توان گفتار اين مورخان در محل دفن جناب عباس عموي پيامبر را ذكر نمود. كه ابن شبه و سمهودي از قديمترين مدينه شناس؛ عبدالعزيز چنين نقل مي كند: «دفن العباس بن عبدالمطلب عند قبر فاطمة بنت اسد بن هاشم في اول مقابر بني هاشم التي في دار عقيل». (1).

عب_اسي در ضمن نقل متن بالا گفتار ديگري را از ابن حبان (2) مي آورد كه وي در مورد تشييع و تجهيز پيكر امام مجتبي (عليه السلام) تصريح كرده است: «... دفن بالبقيع عند جدته فاطمة بنت اسد بن هاشم». (3).

بطوري كه ملاحظه مي شود، اين دو جمله از قديمي ترين مورخان و محدثان صراحت دارد بر اينكه بانويي كه در حرم بقيع دفن شده و عباس عموي پيامبر و امام مجتبي (عليه السلام) در كنار آن به خاك سپرده شده اند، جده و مادر بزرگ حضرت حسن بن علي يعني فاطمه بنت اسد است نه فاطمه زهرا دختر رسول خدا (صلي الله عليه و آله).

و روايتي كه قبلا از امام باقر (عليه السلام) نقل نموديم به همين معنا تصريح مي كند كه

ص: 127

امام حسن (عليه السلام) در وصيت خود به امام حسين (عليه السلام) فرمود ثم ردني إلي قبر جدتي فاطمة فادفني بها.

ص: 128

و از مجموع اين بحث و گفتار، ظن قريب به يقين به دست مي آيد كه قبر مطهر حضرت زهرا (عليها السلام) در بيت خود و در كنار مسجد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و قبر فاطمه بنت اسد در داخل حرم ائمه بقيع قرار گرفته است. ولي نبايد اين نكته را ناديده گرفت كه تحريف اين واقعيت و اصرار و تلاش نويسندگان و حكومتها در طول تاريخ، در جهت معرفي قبر حضرت زهرا (عليه السلام) در داخل حرم ائمه بقيع و حتي ايجاد و ترسيم شبيه قبري و نسبت دادن آن به دختر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در غير محل قبلي آن، كه پس از تخريب اين حرم به وسيله حكومت سعودي، انجام پذيرفته، همه در جهت تقليل فشار سياسي و تخفيف تهاجم فكري، عقيدتي و سرپوش گذاشتن به ايراد و انتقادي بوده است كه در طول تاريخ از سوي پيروان مكتب اهل بيت (عليهم السلام) به پيروان خط فكري مخالف و به حكومتها از لحاظ مخفي بودن قبر يگانه يادگار رسول خدا وارد مي گرديده است.

و لذا حكومتها مجبور بودند به هر عنواني كه شده، قبري براي فاطمه دخت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) معرفي نمايند و تطبيق نمودن وصيت امام مجتبي (عليه السلام) به فاطمه زهرا (عليها السلام) مي توانست بطور طبيعي راه حلي براي اين معما باشد و در كنار همين حركت، چه بهتر قرائن و شواهدي هم ارائه شود و از طرف ديگر طبعاً لازم بود براي فاطمه بنت اسد هم مدفن ديگري غير از مدفن واقعي خود معرفي شود كه در هر دو جهت، شاهد تحقق اين حركت مي باشيم.

اما در مورد ارائه قرينه و شاهد در تأييد وجود قبر حضرت زهرا (عليها السلام) در داخل حرم بقيع، مي بينيم در يك مقطع از تاريخ، سنگ نبشته و قطعه مرمري در روي قبور ائمه بقيع نصب و در آن اعلام مي گردد كه قبر فاطمه دخت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در اينجا واقع شده است.

مسعودي در مروج الذهب در مورد اين قطعه مرمر چنين مي گويد:

«و علي قبورهم في هذا الموضع من البقيع، رخامةٌ عليها مكتوب: بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدلله مبيد الأمم و محي الرمم، هذا قبر فاطمة بنت رسول الله _ صلي الله عليه و سلم _ سيدة نساءالعالمين و قبر الحسن بن علي بن ابي طالب و علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب و محمدبن علي و

ص: 129

جعفربن محمد _ رضي الله عنهم _». (1).

و در مقطع ديگر و پس از چند قرن مشابه همين كتيبه در بالاي در حرم ائمه بقيع نصب مي شود.

سيد اسماعيل مرندي درباره اين كتيبه در كتاب خود كه در سال 1255 تأليف نموده مي گويد:

بالاي در، در سنگ مرمر نوشته «هذا قبر فاطمة بنت رسول الله (صلي الله عليه و آله) و قبر حسن بن علي و قبر محمد بن علي و...». (2).

و متأسفانه اين تحريف و اعمال سياست در تاريخ اثر گذار شده و لذا علي رغم وجود روايات متعدد از شش تن از ائمه معصومين و نظريه عده اي از علماي بزرگ در دفن شدن پيكر آن حضرت در داخل بيت خويش و نفي صريح بقيع، بعضي از مورخان شيعه نيز تحت تأثير اين تحريف قرار گرفته و نظريه اهل سنت را تأييد كرده اند؛ مانند مرحوم «اربلي» كه وي در كشف الغمه، در شرح حال حضرت زهرا (عليها السلام) مي نويسد: «قلت الظاهر و المشهور مما نقله الناس» و در باب التواريخ والسير آورده است: «انها دفنت بالبقيع». ولي ما مي گوييم: «أهل البيت أدري بما في البيت».

ص: 130

كه قبر فاطمه در داخل اين حرم و در اين سمت بوده است».

طبري اضافه مي كند: «و من با اعتماد بر صحت نقل اين فرد صالح و مؤمن، قبر فاطمه را به همين ترتيب زيارت مي نمودم...». (1).

از اين گفتار ابن عبدالبر و طبري كه هر دو از مورخان و شخصيتهاي معروف هستند، (2) معلوم مي گردد كه اثر قبر فاطمه در داخل حرم از بين رفته بوده و در قرن پنجم و قرن هفتم در داخل حرم بقيع بر خلاف قبور ائمه و قبر عباس علامت قبري آشكار منتسب به فاطمه وجود نداشته است.

بنابراين، آنچه ما قبلاً در اين مورد مطرح نموديم كه در قسمت جنوبي، داخل حرم بقيع و زير طاق در مجاورت محراب، شبيه قبري بوده منتسب به فاطمه و اين قسمت به وسيله شبكه فولاديني از فضاي حرم جدا شده بود، مطلبي است جاي سؤال و جاي ترديد، كه آيا اين قبر و آن دو قطعه مرمر و كتيبه چگونه و در چه تاريخي و به وسيله كدام حكومت و به دست چه كسي بوجود آمده است؟ و همين سؤال در مورد قبر فعلي نيز كه در كنار قبور ائمه بقيع و منتسب به فاطمه مي باشد، مطرح است كه به فرض صحت انتساب قبري كه قبلاً اشاره گرديد، قبر فعلي از نظر مكان مطابقت با آن محل ندارد؛ زيرا اين قبر مانند ساير قبور در وسط حرم و نه در كنار آن قرار گرفته است.

ص: 131

مباشرت شخص رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) وبا تشريفات خاصي دفن گرديده بود، معرفي و مشخص شود و اين برنامه هم عملي و چند محل به عنوان مدفن آن بانو فاطمه بنت اسد معرفي گرديده است.

آري در اين مورد، شاهد اختلاف نظر و تشتت گفتار از سوي مورخان مي باشيم؛ زيرا گاهي مي گويند: «محل دفن فاطمه بنت اسد، مسجد فاطمه (عليها السلام) (بيت الأحزان) است». (1).

و گاهي مي گويند كه: «پيكر وي در «روحاء» و در كنار قبر ابراهيم و عثمان بن مظعون دفن شده است». (2).

و آنچه در ميان عده اي از مورخان و در بين مردم اشتهار يافته، اين است كه قبر وي همان است كه در خارج بقيع و در شمال قبر عثمان بن عفان به فاصله 50 متر از قبر وي در كنار قبر ديگري قرار گرفته است. (3).

سمهودي پس از نقل گفتار بعضي از مورخان كه قبر فاطمه بنت اسد در «روحاء» قرار گرفته و پس از نقل گفتار ابن شبه از عبدالعزيز كه امام مجتبي در كنار قبر فاطمه بنت اسد بن هاشم و در اول مقابر بني هاشم دفن شده است، مي گويد: «و همه اين مطالب مخالفت صريح و نقض آشكار دارد با آنچه معروف شده است كه قبر وي در نزديكي قبر عثمان و در خارج بقيع واقع گرديده است و اولين كسي كه اين مطلب را مطرح كرد ابن نجار بود و ديگران از وي پيروي نمودند كه او مي گويد من دليلي بر اين نظريه نيافتم و نظريه صحيح در نزد من همان است كه او در كنار قبر امام مجتبي دفن شده است؛ زيرا خيلي بعيد است كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) از اصل بقيع صرف نظر كند و پيكر بنت اسد را در اين محل دور و در انتهاي كوچه اي كه در بيرون بقيع واقع شده است، به خاك بسپارد.

سمهودي اضافه مي كند: «اصلاً معلوم نيست اين محل جزو بقيع باشد؛ زيرا بطوري كه

ص: 132

در آينده خواهيم گفت، محل دفن عثمان جزو بقيع نبوده و اين محل كه در انتهاي كوچه اي در قسمت شمالي قبر عثمان قرار گرفته به طريق اولي جزو بقيع نخواهد بود». (1).

مشابه همين مطلب را احمد عباسي در عمدة الاخبار آورده سپس به كيفيت شهادت و محل دفن سعد بن معاذ اشاره مي كند و مي گويد: «مدفن سعد بن معاذ به مدفني كه در خارج بقيع به فاطمه بنت اسد منسوب است، بيشتر قابل تطبيق است تا خود فاطمه بنت اسد». (2).

خلاصه: همانگونه كه قبلاً اشاره گرديد، انگيزه اصلي نصب اين كتيبه ها و ترسيم اين قبرها در طول تاريخ و حتي در دوران حكومت سعودي ها همان سياست دفاعي بوده و اين سياست موجب گرديده است كه قبر مطهر حضرت زهرا (عليها السلام) مشخصاً در حرم بقيع و براي فاطمه بنت اسد مدفنهاي مختلفي غير از مدفن اصلي وي معرفي گردد و بطوري كه ملاحظه فرموديد، گذشته از دلائل موجود در منابع حديثي و تاريخي شيعه از نظر عده اي از مدينه شناسان در تاريخ مدينه نيز همه اين موارد مردود و در نهايت، مدفن فاطمه بنت اسد در داخل حرم ائمه بقيع معرفي شده است، نه مدفن فاطمه زهرا (عليها السلام).

ص: 133

چيست و حدود آن كدام است؟

تذكر اين نكته نيز لازم است كه بيان ضعف احتمال وجود قبر شريف آن حضرت در محلي، به هيچ وجه دليل بر نفي ثواب زيارت و استحباب عرض ارادت نسبت به آن بانوي عزيز در آن محل نيست؛ زيرا استحباب زيارت معصومين (عليهم السلام) از هر نقطه، دور يا نزديك، مسلم و ثابت است، به ويژه كه اين زيارت در روضه مطهره و در كنار قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و يا در بقيع، در كنار قبور ائمه هدي باشد و حداقل فايده و نتيجه اي كه بر تأييد و تقويت يك احتمال مترتب است _ افزون بر جنبه علمي و روشن شدن يك موضوع حساس تاريخي مذهبي _ حصول يك نوع اطمينان و جلب توجه زائران آن بانوي بزرگوار است كه اعتماد و ظن به وجود قبر شريف در يك محل، هر چه بيشتر و قوي تر باشد توجه باطني و حضور قلب به هنگام زيارت در آن مكان نيز بيشتر و افزون تر مي شود و نعم المطلوب!

ص: 134

«فاصله بيت و منبر من باغي است از باغهاي بهشت و منبر من در بالاي حوض من قرار گرفته است»

و در حديث ديگر آمده است:

«وَ مِنبَري علي تُرْعة مِنْ تُرَعِ الجَنَةِ»

«منبر من در كنار دري از درهاي بهشت قرار گرفته است.»

در روايت ديگر، امام صادق (عليه السلام) به معاوية بن عمار فرمود: «در كنار منبر بايست و حمد و ثناي خدا را به جاي آور و حاجت خود را بخواه؛ زيرا پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرموده: «بين مِنْبَرِي وَ بَيتي رَوضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَةِ». (1).

علما و دانشمندان در توضيح مفهوم اين حديث شريف و در بيان تشبيه اين مكان مقدس به «روضه اي از رياض جنت» وجوه مختلفي ذكر كرده اند كه نقل آنها خارج از موضوع است ولي به طور اجمال آنچه در مفهوم اين حديث به نظر مي رسد اين است كه روضه و اين بخش از مسجد النبي در نزول رحمت الهي و استجابت دعاي مؤمنان و نيل بندگان به سعادت معنوي و اخروي، همانند روضه اي است از رياض جنت. آري اين مكان مقدس از نظر فضيلت و شرافت در حدي است كه از تصور ما خارج و فكر ما از درك حقيقت آن عاجز و قاصر است؛ زيرا با مقايسه اين حديث شريف با حديث ديگر درباره مسجد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) كه فرمود: «صلاة في مسجدي هذا خيرٌ من ألفِ صلاة فيما سواه من المساجد الا المسجد الحرام». (2).

يا «صلاة في مسجدي هذا تعدل بعشرة آلاف صلاة» (3) مي توان به آن افق اعلا كه روضه مطهره قرار دارد تماشا كرد و به اهميت و فضيلت عبادت در اين مكان شريف و ارزش و ثواب دعا و نيايش در اين نقطه از مسجد پي برد كه اگر نماز خواندن در جاي جاي

ص: 135

مسجد النبي بهتر از هزار نماز در همه مساجد، حتي مسجد الاقصي بجز مسجد الحرام است، و يا يك نماز در آن معادل است با ده هزار نماز در ساير مكانها و بقاع، طبعاً پاداش عبادت و نماز در «روضه» كه به وسيله شخص رسول خدا (صلي الله عليه و آله) معرفي شده است، به مراتب افزون تر خواهد بود و چنين ثواب و پاداش، كه قطره اي است از اقيانوس بيكران فضل و رحمت الهي، مي تواند نيل به بهشت برين و رسيدن به مرتبه اعلاي غفران الهي و صعود به درجاتي از قله رضوان خداوندي گردد؛ «وَرِضوانٌ من الله أكبر». به هر حال همه اين مواهب و كرامتها از روضه مطهره سرچشمه گرفته است.

ص: 136

4 _ «ما بَيْنَ قَبْرِي وَمِنْبَرِي رَوضةٌ مِنْ رِياضِ اْلجَنَةِ». (1).

5 _ «ما بينَ مُصَلاي وَبَيْتي رَوْضةٌ مِنْ رياضِ الجنة». (2).

6 _ «ما بينَ هذِهِ البيوتِ الي مِنبَري رَوضَةٌ مِنْ رياضِ الجنة». (3).

احاديث فوق، بجز حديث اول و ششم، همه در منابع اهل سنت نقل شده و در منابع حديثي شيعه تنها حديث اول و ششم نقل گرديده است.

و در مورد حديث پنجم ميان آنان اختلاف نظر وجود دارد كه آيا منظور از مصلا، محراب رسول خدا است كه در داخل مسجد قرار دارد يا مقصود از آن، مصلاي عيد رسول الله (صلي الله عليه و آله) است كه در بيرون مسجد و سمت غربيِ آن، به صورت ميدان وسيع وجود داشت و آن حضرت نمازهاي عيد را در آنجا اقامه مي فرمود كه بيشتر علما مي گويند منظور از آن، معناي دوم و مصلاي نماز عيد است.

به هر حال بر اساس مضمون اين احاديث، در ميان اهل سنت در «تعيين حدود روضه» سه وجه يا سه نظريه به وجود آمده است:

ص: 137

ص: 138

بيست و دو متر و از قبله به سمت شمال پانزده متر و در جمع حدود سيصد و سي متر است.

در ميان علماي اهل سنت، اين قول اخير مشهورتر از دو قول پيشين است و لذا اين ستونها از دوران سلطان سليم (متوفاي 926 ه_.) و به دستور وي با نصب مرمر سفيد تا وسط آنها علامت گذاري و مشخص گرديده است و در زمان سلطان عبدالمجيد (متوفاي 1277 ه_.) كه قسمتي از شمال مسجد را توسعه دادند، اين علامت گذاري تجديد و در سال 1404 ه_. براي سومين بار ترميم و تزيين گرديد. (1).

و بر همين مبني است كه ازدحام حجاج و زائران در اين بخش بيش از ديگر نقاط مسجد است و براي نماز خواندن و دعا و زيارت در اين قسمت اهميت بيشتري مي دهند.

ص: 139

اساتين من المنبر الي الظلال. فقلت: جعلت فداك منَ الصَحْنِ فيها شيء؟ قال: لا» (1).

مرازم مي گويد: «از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم از آنچه مردم (اهل سنت) در روضه مي گويند، فرمود: رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرموده است فاصله بيت و منبر من باغي از باغهاي بهشت است و منبر من بر دري از درهاي بهشت قرار گرفته است. عرض كردم فدايت شوم! حد روضه كدام است؟ فرمود: فاصله چهار ستون، از منبر تا سايه بانها. عرض كردم فدايت شوم! از صحن مسجد هم چيزي جزو روضه هست؟ فرمود: نه»

بر اساس مضمون اين روايت و امثال آنست كه ابن شهر آشوب نظر علماي شيعه را چنين نقل مي كند:

«وقالوا حد الروضة ما بين القبر و المنبر الي الأساطين التي تلي صحن المسجد». (2).

همچنين از مضمون اين روايت و روايات ديگر و نقل مدينه شناسان استفاده مي شود كه مدتي طولاني و در زمان ائمه (عليهم السلام) بخشي از مسجد (بيرون از مسجد اصلي) در سمت شمال و در نزديكي صحن، داراي سايه باني بوده كه از آن به «ظلال» و «مظله» تعبير شده است.

اين بود حد روضه از جنوب به سمت شمال.

و اما در سمت شرق مسجد، همانگونه كه گفتيم حد روضه عبارت است از فضاي داخلي بيت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و همچنين داخل بيت فاطمه زهرا (عليها السلام) و در غرب عبارت است از محاذي اين بيوت تا موازات منبر شريف.

و در اين زمينه نيز رواياتي در منابع حديثي نقل گرديده است كه متن بعضي از آنها را در اينجا مي آوريم:

ص: 140

1 _ كليني با اسناد از جميل بن دراج نقل مي كند كه:

«سَمِعتُ أبا عبدالله (عليه السلام) يقول: قال رسول الله (صلي الله عليه و آله) ما بين مِنبري وبيوتي روضةٌ من رياض الجنة و مِنبَري علي تُرعة من تُرَعِ الجنة و صلاة في مسجدي تعدل ألف صلاة فيما سواه من المساجد الا المسجد الحرام. قال جميل قلت له بيوت النبي و بيت علي منها؟ قال: نعم و أفضل». (1).

جميل مي گويد: «از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مي فرمود: فاصله منبر و خانه هاي من باغي است از باغ هاي بهشت و منبر من در بالاي دري از درهاي بهشت قرار دارد و يك نماز در مسجد من معادل هزار نماز در ساير مساجد، بجز مسجد الحرام است. جميل مي گويد: پرسيدم آيا خانه هاي پيامبر (صلي الله عليه و آله) و خانه علي (عليه السلام) هم از روضه است؟! فرمود: آري، بلكه افضل اند.»

به طوري كه ملاحظه مي كنيد در متن اين روايت، مانند حديث ششم كه از منابع اهل سنت آورديم، به جاي «بيت»، «بيوت» به صورت جمع آمده است و در اين روايت همه خانه هاي پيامبر و خانه امير مؤمنان (عليه السلام) كه در واقع آن هم از بيوت النبي (صلي الله عليه و آله) است، جزو روضه معرفي گرديده اند.

2 _ همچنين جميل بن دراج نقل مي كند كه:

«قلت لأبي عبدالله (عليه السلام): الصلاة في بيت فاطمة مثل الصلاة في الروضة؟ قال: و أفضل». (2).

3 _ از يونس بن يعقوب آمده است:

«قلت لأبي عبدالله (عليه السلام): الصلاة في بيتِ فاطمة أفضل أو في الروضة؟ قال: في بيت فاطمة» (3).

ص: 141

«يونس بن يعقوب گويد: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم آيا نماز در خانه فاطمه برتر است و فضيلت بيشتري دارد يا در روضه؟ فرمود: در خانه فاطمه.»

توضيح اين كه در سال هشتاد و هشت هجري خانه فاطمه زهرا (عليها السلام) و به فاصله كمي، ديگر خانه هاي متعلق به پيامبر اسلام، كه در كنار مسجد قرار داشتند، به دستور وليد ابن عبدالملك و به مباشرت عمر بن عبدالعزيز تخريب گشته، به فضاي مسجد ضميمه گرديدند و در زمان امام صادق (عليه السلام) تا سال 668 به همان صورت باقي بودند و مانند ساير نقاط مسجد، به هنگام عبادت و نماز مورد استفاده قرار مي گرفتند تا اينكه در اين سال به دستور ملك ظاهر بيبرس بندقداري پادشاه مقتدر مصر، دور خانه پيامبر و فاطمه زهرا (عليها السلام) نرده كشيدند و بار ديگر از مسجد جدا كردند و اين سؤالها كه از نماز خواندن در داخل خانه پيامبر و فاطمه (عليهما السلام) به عمل آمده ناظر به وضعيت آن زمان است.

ص: 142

«دُفِنَتْ في بيتِها فلما زادت بنو أُمية في المسجد صارت في المسجد». (1).

2 _ بزنطي همچنين مي گويد از امام رضا (عليه السلام) از محل دفن فاطمه زهرا سؤال كردم، فرمود: شخصي اين موضوع را از جعفر بن محمد (عليهما السلام) سؤال كرد كه عيسي بن موسي هم در آن مجلس حاضر بود عيسي پاسخ داد: فاطمه (عليها السلام) در بقيع دفن شده است. آن شخص بار ديگر از امام سؤال كرد كه شما چه مي فرماييد؟ حضرت فرمود: عيسي به سؤال شما پاسخ داد. بزنطي مي گويد عرض كردم: أصلحك الله، من با او چه كار دارم، شما نظر پدرانتان را به ما بگوييد، فرمود: «دُفِنَت في بيتها». (2).

3 _ سيد بن طاوس (رحمه الله) از امام هادي (عليه السلام) نقل مي كند كه آن حضرت در جواب اين سؤال كه قبر مادرتان فاطمه زهرا (عليها السلام) در داخل مدينه است يا همانطور كه مردم مي گويند در بقيع؟ چنين نگاشت: «هيَ مَعَ جدي» (3).

علما و محدثان بزرگ شيعه نيز با اينكه مضمون اين روايات صريح و صحيح را پذيرفته اند و دفن شدن آن حضرت در داخل بيت خويش را مورد تأكيد قرار داده اند ولي دفن شدن آن حضرت در «روضه» و يا در ميان بيت و منبر را نيز به صورت احتمال مطرح ساخته اند. چند نمونه از گفتار آنان را مي آوريم:

1 _ محدث بزرگ، شيخ صدوق (رحمه الله) (م381) مي گويد: «اقوال در محل قبر فاطمه (عليها السلام) مختلف است؛ بعضي از مؤرخان مي گويند: در بقيع مدفون است و بعضي ديگر معتقدند در ميان قبر و منبر؛ زيرا رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرموده است: ما بين قبري و منبري روضة من رياض الجنة و بعضي مي گويند در داخل خانه ي خودش دفن شده است. اما نزد من قول آخر صحيح است.» (4).

2 _ شيخ طوسي (م460) مي گويد: «الأصوب أنها مدفونة في دارها أوفي الروضة» (5).

ص: 143

3 _ مرحوم طبرسي (از اعلام قرن ششم) مي گويد: در محل قبر آن حضرت اختلاف است؛ زيرا بعضي از علما مي گويند در بقيع دفن شده است و اين قول بعيد است و بعضي ديگر داخل بيت را تأييد مي كنند و بعضي ديگر مي گويند: در ميان قبر و منبر دفن شده است. سپس مي گويد: فرمايش رسول خدا (صلي الله عليه و آله) كه فرمود: «بين قبري ومنبري روضة من رياض الجنة» به اين معني اشارت دارد. (1).

4 _ سيد بن طاووس (م693) مي گويد: «و الظاهر أن ضريحها المقدس في بيتها المكلل بالآيات و المعجزات». سپس مي گويد: زيرا آن حضرت وصيت كرده بود كه شبانه دفن شود و كساني كه آن بزرگوار، تا هنگام مرگش نسبت به آنان خشمگين بود در نمازش حاضر نشوند و اگر پيكر پاك آن بزرگوار به بقيع حمل مي شد و يا در داخل مسجد و در ميان بيت و منبر دفن مي گرديد، آثار حفر قبر، كساني را كه در فكر كشف آن بودند راهنمايي مي كرد و لذا مستور بودن قبر شريف دليل بر اين است كه پيكر پاك وي به بيرون از خانه اش و يا به بيرون از حجره رسول خدا (صلي الله عليه و آله) حمل نشده است. (2).

ص: 144

شريف «ما بَيْنَ بَيتي و قبْري رَوْضَة مِنْ رياضِ الجنة» بدين معني كه علما و مورخان اين حديث شريف را كه از پيامبر گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله) در مورد روضه شريفه نقل گرديده است، چنين توجيه مي كنند و اين فضيلت و شرافت را چنين تعليل مي كنند كه: شايد به جهت دفن شدن پيكر پاك دختر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در روضه مطهره است كه اين كرامت و فضيلت به اين مكان مقدس اختصاص و تعلق يافته و موجب تفضيل و ترجيح روضه بر ساير نقاط مسجد گرديده است.

آنچه پيشتر از شيخ صدوق و طبرسي نقل كرديم، گواه صريح بر اين مطلب است و گواه سوم سخن ابن شهرآشوب است كه پس از نقل نظريه شيخ طوسي؛ (و الأصوب أنها مدفونة في دارها أو في الروضة) مي گويد: «و يؤيد قَولَهُ قولُ النبي (صلي الله عليه و آله): «بين قبري و منبري روضة من رياض الجنة». (1).

و بالاخره گواه ديگر، گفتار شيخ ابوالفتوح رازي در رساله «حسنيه» است كه از زبان اين بانو در حضور هارون الرشيد چنين مي گويد:... و در ميانه قبر و منبر دفن كردند به حكم حديث «ما بين قبري و منبري روضة من رياض الجنة». (2).

و نمونه هاي ديگر از گفتار علما و دانشمندان كه نقل همه آنها موجب اطاله خواهد شد.

نتيجه اينكه احتمال دفن شدن حضرت زهرا (عليها السلام) در روضه دليل روشني ندارد بجز برداشت ضعيف از حديث ياد شده. بطوري كه در آخر بحث اشاره خواهيم كرد، اين در حالي است كه دفن شدن در مسجد، كه براي عبادت وقف شده است، از نظر شرعي مجوزي ندارد.

ص: 145

روضه و افضل از آن معرفي كرده اند، دفن شدن فاطمه زهرا (عليها السلام) در روضه، يك معناي قابل قبول و مطابق با واقع پيدا مي كند و اين موضوع با دفن شدن آن حضرت در داخل بيتش، كه مضمون روايات صريح است، منافي و مخالف نخواهد بود.

و چنين به نظر مي رسد كه منظور مرحوم علامه ناظر به همين معنا است. او پس از نقل اقوال سه گانه در مدفن آن بزرگوار از شيخ طوسي (رحمه الله)، مي گويد: «والروايتان الأولتان متقاربتان ومن قالَ أنها دفنت في البقيع فبعيدٌ عن الصواب». (1).

يعني «روضه» و «بيت» داراي يك مفهوم نزديك به هم و قابل جمع هستند نه داراي مفهوم مخالف هم، كه هر يك مكاني مستقل و جداگانه باشد.

گفتني است اين معنا برداشت و تحليل صريح مرحوم علامه مجلسي نيز هست كه در آخر بحث ملاحظه خواهيد كرد.

ص: 146

در توضيح و تكميل اين مطلب نكته اي را كه در اهميت و فضيلت قبر شريف رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مورد بحث بوده، مطرح مي كنيم و به دنبال آن، فضيلت و شرافت روضه و بيت پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله) و بيت فاطمه (عليها السلام) را شرح مي دهيم.

يكي از بحثهايي كه از قرون اول اسلام و با الهام از اخبار و احاديث در بين علما و محدثان جريان داشته، بيان فضيلت و رجحان دو شهر مكه و مدينه نسبت به يكديگر و مقايسه مسجدالنبي (صلي الله عليه و آله) با مسجد الحرام در برتري و شرافت و نيز برتري آن دو نسبت به مسجد الأقصي و مقايسه كعبه با قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بوده است و در اين مقايسه طبق نقل سمهودي، علماي اهل سنت اجماع و اتفاق نظر دارند بر اينكه:

«آن قسمت از خانه پيامبر كه پيكر پاك رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در آن دفن گرديده، برتر از بيت خدا است و آن جايگاه مقدس كه جسم نازنين خاتم انبيا را به آغوش كشيده، برتر از كعبه است»؛ (1) زيرا در اثر تماس مستقيم آن پيكر مطهر با آن مكان مقدس و به علت مجاورت آن تربت پاك با آن جسد مبارك، شرافت اين جايگاه به اوج رسيده و برتر از عرش اعلا گرديده است. اين است ملاك برتري و فضيلت قبر پيامبر نسبت به كعبه!

اگر اين فضيلت و شرافت به جهت اين مجاورت نصيب اين مكان مقدس گرديده كه فضيلت و شرافتي مسلم و غير قابل انكار است، پس بقعه و مكاني و روضه و بيتي كه وجود مقدس آن مشعل هدايت و جسم و روان خاتم نبوت را در حال حياتش در خود جاي داده و اشعه روحاني و فروغ معنوي وجودش از اين امكنه تا قيامت به جهانيان پرتو افشاني كرده، طبعاً از هر نقطه ديگر و از ساير نقاط مسجد افضل و اشرف خواهد بود!

حال بر اين اساس بايد گفت فضيلت بيت فاطمه (عليها السلام) بيشتر و شرافت آن نسبت به ساير بيوت افزون تر است؛ زيرا بيت فاطمه، گذشته از اينكه يكي از بيوت رسول خدا است و همه فضائل را كه ساير بيوت از آنها برخوردارند دارا است، خانه و بيت كساني است كه (لِيُذْهِبَ

ص: 147

عَنْكُمُ الرِجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِرَكُمْ تَطْهِيراً). (1).

آري اين بيت علاوه بر اينكه بيت رسول خدا است، محل زندگي امير مؤمنان نيز هست، همان كسي كه نازل به منزله نفس رسول الله است. و محل زندگي فاطمه، بضعه رسول خدا و محل تولد و زندگي حسنين فرزندان رسول الله است. اين بيت همان جايي است كه آن حادثه مهم تاريخ جهان معنويت و نزول آيه تطهير در ميان آن به وقوع پيوسته است.

اگر فضيلت روضه را از راه حديث رسول خدا، كه زبان وحي است، شنيده ايم، فضيلت اين بيت و اهل آن را مستقيم و بيواسطه از زبان وحي و از طريق كلام خدا مي شنويم.

اگر پيامبر (صلي الله عليه و آله) فضيلت روضه را از طريق گفتارش به مسلمانان آموخته، طبق نقل محدثان شيعه و اهل سنت اين بيت و اهل آن را، هم از راه گفتار و هم در عمل و كردار به مدت نُه ماه، آن هم هر روز پنج بار، به جهانيان معرفي كرده است. (2) وه چه فضيلتي! كه بالاتر از آن متصور نيست و اين است معناي گفتار امام صادق (عليه السلام) در پاسخ پرسش جميل از بيت پيامبر و اميرمؤمنان كه: آيا آنها هم از روضه است؟ مي فرمايد: «نعم و أفضل».

ص: 148

بلكه افضل و برتر از روضه است و نيز ثواب عبادت و نماز در اين بيوت، بيشتر مي باشد.

3 _ همچنين فهميديم كه براي دفن شدن پيكر پاك حضرت زهرا (عليها السلام) در روضه، به مفهوم فاصله قبر و منبر، دليلي جز يك برداشت ضعيف و اظهار نظر احتمالي وجود ندارد، ليكن اگر از «روضه» معناي وسيع آن را بگيريم، كه شامل بيت حضرت زهرا هم هست، دفن شدن آن حضرت در روضه درست است و مؤيد روايات صحيح ديگري است كه مي گويند: «دُفِنَت في بيتها»

در تكميل اين بحث، لازم است به نقد و بررسي تنها روايتي بپردازيم كه مرحوم صدوق در «معاني الأخبار» نقل كرده است و از ظاهر آن استفاده مي شود كه پيكر حضرت زهرا ميان قبر و منبر مدفون است. و مخدوش بودن متن و سند آن را توضيح دهيم؛ متن روايت اين است:

«حدثنا محمد بن موسي بن المتوكل (رحمه الله) قال حدثنا علي بن الحسين السعدآبادي، عن أحمد بن أبي عبدالله البرقي، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن بعض أصحابنا عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: قال رسول الله (صلي الله عليه و آله): «مابين قبري و منبري روضة من رياض الجنة ومنبري علي ترعة من تُرع الجنة، لأن قبر فاطمة _ صلوات الله عليها _ بين قبره و منبره و قبرها روضة من رياض الجنة و إليه ترعة من تُرع الجنة». (1).

ظاهر اين روايت با توجه به ذيل آن (... لأن قبر فاطمة...) اين است كه آن حضرت در ميان قبر شريف و منبر منيف دفن شده است. ولي با يك توجه اجمالي مي توان به ضعف سند و تزلزل متن آن پي برد و مخدوش بودن آن را از هر دو جهت به دست آورد:

از نظر سند: به طوري كه ملاحظه مي كنيد اين روايت از نظر سند مرسل است و ابن ابي عمير آن را از بعض اصحاب نقل كرده است و آن بعض مشخص نيست كه چه كسي است! و مي دانيم كه روايت مرسل داراي حجيت نيست.

ص: 149

و از نظر متن: اين روايت از جهت متن مدرج است و در علم درايه و حديث شناسي مدرج را چنين تعريف كرده اند:

«أن يقول الراوي كلاماً يريد أن يستدل عليه بالحديث فيأتي به بلا فصل فيتوهم أن الكل حديث». (1).

روايت مدرج آن است كه راوي براي تأييد متن روايتي كه نقل مي كند، در ذيل آن مطلبي بگويد كه خواننده و يا شنونده چنين تصور كند كه آن هم از متن روايت است كه از نظر حديث شناسان، اينگونه روايات هم مخدوش و غير قابل اعتماد است. و اين روايت هم دقيقاً از همين روايات مدرج است و ذيل و تعليل در آن، نه از كلام امام بلكه مانند تعليل هاي گذشته، از اضافاتي است كه به وسيله راويان و يا به هنگام كتابت روايت به عمل آمده است.

و دليل بر اين مدعا اين است كه حديث «بين قبري و منبري» همانگونه كه پيشتر اشاره كرديم، از احاديث عامي است و تنها در منابع اهل سنت آن هم به طور ضعيف؛ از جمله در مسند احمد نقل شده و در منابع معتبر مانند صحاح نيامده است.

واقعيت تاريخي هم مدرج بودن اين روايت را تأييد و مضمون حديث «بين قبري و منبري» را نفي مي كند؛ زيرا رسول الله (صلي الله عليه و آله) در حال حياتش محل قبر و جايگاه دفن پيكر مطهرش را معين نكرده بود؛ همانگونه كه كيفيت نماز خواندن بر بدن مباركش را بيان ننموده بود.

از اين رو پس از رحلتش در هر دو مسأله ميان اصحاب اختلاف نظر پديد آمد كه به آن حضرت چگونه نماز بخوانند و در كجا دفنش كنند، تا اينكه امير مؤمنان (عليه السلام) فرمود:

«ان رسول الله امامُنا حياً و ميتاً... فيصلون عليه بلا امام وان الله لم يقبض نبياً في مكان الا وقد ارتضاه لِرَمسه فيه و اني لدافنه في حجرته التي قبض فيها فسلم القوم لذلك ورضوا به». (2).

ص: 150

و اين ضعف متن و سند موجب گرديده است كه صدوق (رحمه الله) با اينكه خودش اين روايت را نقل كرده، در بيان آن چنين بگويد:

«قال مصنف هذا الكتاب (رضي الله عنه) رُوي هذا الحديث هكذا و أوردته لما فيه من ذكر المعني، والصحيح عندي في موضع قبر فاطمة (عليها السلام) ما حدثنا به أبي (رحمه الله) قال: حدثني... عن أحمد بن محمد بن أبي نصر البزنطي قال: قال: سألت أبا الحسن علي بن موسي الرضا (عليه السلام) عن قبر فاطمة (عليها السلام) فقال: دفنت في بيتها فلما زادت بنوا فيه في المسجد صارت في المسجد». (1).

اين گفتار صدوق قابل توجه است؛ زيرا او در اين نقل و در اين متن مردد است و مي گويد: «رُوي هذا الحديث هكذا» و توضيح مي دهد از آنجا كه اين روايت با ترديد و احتمال مدرج بودن كه در آن مشاهده مي شود، نياز آن به توجيه و بيان است و در نتيجه به جاي اين روايت مضمون روايت ديگر را صحيح مي داند و آن را تأييد مي كند كه: «دفنت في بيتها».

باز به همين جهتِ ضعف متن و سند است كه علامه مجلسي پس از نقل آن از معاني الاخبار، مضمون آن را مردود مي داند و دفن شدن فاطمه (عليها السلام) در داخل بيت خويش را تأييد مي كند سپس به توجيه روايت مي پردازد و روضه را به آن حدي كه از ظاهر اين روايت استفاده مي شود، محدود نمي داند بلكه شامل بيت فاطمه (عليها السلام) نيز مي داند؛ همانگونه كه ما از روايات استفاده كرديم.

او پس از نقل روايت مي گويد:

«الأظهر أنها (عليها السلام) مدفونة في بيتها و قد قدمنا الأخبار في ذلك. و لعل خبر ابن أبي عُمير محمول علي توسعة الروضة بحيث تشمل علي بيتها». (2).

ص: 151

ص: 152

كنار مسجد آن بزرگوار ساخته شده بود.

مورخان مي گويند: اين خانه ها و حجره ها در قسمت شرقي و شمالي و در سمت جنوبي مسجد قرار داشتند، (1) كه هر يك از آنها به يكي از همسران رسول خدا اختصاص داشت؛ همانگونه كه حجره فاطمه به آن حضرت اختصاص داده شده بود. از نظر موقعيت، بيت فاطمه در شرق مسجد و در قسمت شمالي حجره اي كه پيكر پاك رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در آن به خاك سپرده شده و به عايشه اختصاص داشت، قرار گرفته بود؛ همانگونه كه حجره حفصه در قسمت جنوبي خانه عايشه قرار داشت، با اين تفاوت كه حجره عايشه و حفصه را راهروي از هم جدا مي ساخت ولي در ميان حجره فاطمه و عايشه فاصله اي به جز ديوار وجود نداشت و حتي بنا به نقل بعضي از مورخان اهل سنت، در ميان اين دو خانه، روزنه كوچكي تعبيه شده بود كه پيامبر اكرم در اوقاتي كه در خانه عايشه بسر مي برد، از همين روزنه با اهل بيت صحبت و از فاطمه و حسنين تفقد و دلجويي مي فرمود كه پس از مدتي به عللي و طبق درخواست حضرت زهرا (عليها السلام) مسدود گرديد. (2).

اين خانه و حجره كه در لسان روايات و در متون تاريخ از آن به «بيت فاطمه» و گاهي به «بيت علي» (عليه السلام) تعبير مي شود؛ مانند ساير خانه هاي متعلق به رسول خدا و بعضي از صحابه و اقوام آن حضرت داراي دو در بود؛ يكي به داخل مسجد باز مي شد و ديگري به سمت شرق و به طرف بقيع كه در اين سمت، داراي حياط كوچكي هم مانند ساير بيوت بود و رسول خدا (صلي الله عليه و آله) دستور داد همه كساني كه داراي چنين خانه در اطراف مسجد هستند، در خانه خود را كه به داخل مسجد باز مي شود ببندند مگر خانه علي (و سد الأبواب الا بابه).

گرچه در اين بيت و حجره و مرقد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) همانند مسجد آن حضرت در طول تاريخ، تحولات و دگرگونيهايي در اثر توسعه و عِلل ديگر به وجود آمده است ولي بطوري كه اشاره گرديد، هدف ما در اينجا فقط تذكر و يادآوري تغيير و تحولي است كه در بيت فاطمه (عليه السلام) ايجاد شده است.

ص: 153

وليد بن عبدالملك خليفه اموي (1) كه در سال 88 به قصد سفر حج وارد مدينه شده بود، به هنگام سخنرانيش در مسجد رسول خدا، پرده حجره فاطمه (عليها السلام) كنار رفت و او متوجه گرديد كه حسن بن حسن بن علي (عليه السلام) (2) در ميان اين خانه نشسته در يك دستش آيينه و با دست ديگر محاسنش را شانه مي زند وليد بلافاصله دستور داد كه اين خانه تخريب و به مسجد ضميمه شود. حسن بن حسن و همسرش فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) با اين دستور مخالفت و از ترك نمودن اين حجره امتناع ورزيدند. وليد پيام داد كه اگر اين بيت را تخليه نكنيد بر سر شما ويران خواهم نمود، آنان باز هم مقاومت نمودند وليد دستور داد خانه را بر سر آنها و اطفالشان ويران كنند، چون مأمورين وارد خانه شدند و در اجراي فرمان وليد فرش از زير پاي حسن و فاطمه كشيدند آنان به اجبار اين حجره را ترك و به خانه ديگري كه متعلق به امير مؤمنان (عليه السلام) بود، منتقل گرديدند. (3).

بعضي از مورخين مي گويند: اصل اين حادثه و كنار رفتن پرده اين حجره، در حال سخنراني براي شخص وليد اتفاق نيفتاده، بلكه براي يكي از مأمورين وي كه در فاصله هاي مختلف جهت بررسي اوضاع مدينه به اين شهر وارد مي شد اتفاق افتاده و او اين موضوع را بعنوان امري بر خلاف شؤون خلافت تلقي و در نزد وليد سعايت نموده، وليد هم دستور تخريب اين بيت را صادر كرده است.

در ماه ربيع الأول سال 88 وليد به عمر بن عبدالعزيز والي خود در مدينه كتباً دستور داد همه خانه هاي اطراف مسجد را كه متعلق به همسران و اقوام و صحابه رسول خدا بود

ص: 154

تخريب و به مسجد ضميمه نمايد، او در نامه خود تأكيد كرده بود كه هر يك از مالكان اين بيوت با فروش خانه اش موافقت كند خريداري و هر كس مخالفت نمايد، قيمت خانه پرداخت و بدون رضايت وي ويران شود.

عمر بن عبدالعزيز سران و علماي مدينه را از مضمون نامه وليد آگاه ساخت، همه آنان با اين تصميم مخالفت نموده و چنين گفتند: اگر واقعاً هدف وليد توسعه مسجد است مي توان آن را از جوانب ديگر به اجرا گذاشت. اما اين حجره ها كه متعلق به رسول خدا و يادگار آن حضرت و با اين بساطت و سادگي و ديوارهاي خشتي با سقفهاي كوتاه و با پوشش شاخه هاي خرما كه بيانگر كيفيت زندگي پيامبر اسلام است موجب جلب توجه زائرين تا قيامت و سبب بهره گيري معنوي و سوق دادن مسلمانان به زهد و كناره گيري از تجمل گرايي مي باشد و مسلمانان در طول قرنها با مشاهده اين مناظر، پي خواهند برد كه علاقه به ساختمانهاي چند طبقه و گرايش به رفاه و زندگي پر زرق و برق از روش انبيا بدور است و طبعاً به آن حضرت تأسي و از روش وي تبعيت خواهند نمود.

عمر بن عبدالعزيز پيشنهاد سران مدينه را به وليد منعكس نمود. وي مجدداً دستور داد كه بايد اين خانه ها ويران و مسجد از تمام جوانب توسعه پيدا كند!

طبق نوشته مورخين، به هنگام تخريب اين خانه ها، مردم مدينه آنچنان ناله و شيون سر دادند و آنچنان گريه و زاري نمودند كه ايام رحلت رسول خدا را تداعي مي نمود وپس از درگذشت غم انگيز رسول خدا، در هيچ حادثه اي در مدينه چنين تأثر و حزن و اندوهي مشاهده نشده بود.

به هنگام تخريب اين حجره ها خبيب بن عبدالله به عمر بن عبدالعزيز گفت: به خدايت سوگند كاري نكنيد كه آيه (إِنَ الَذِينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ) را از بين ببريد. فرزند عبدالعزيز دستور داد در روزي سرد بر بدن خبيب آب سرد بريزند و يك صد تازيانه بزنند كه وي در اثر اين فشار به شهادت رسيد. عمر بن عبدالعزيز بعدها از اين اقدام خود اظهار ندامت مي نمود و مي گفت اي كاش خبيب را نمي كشتم.

به هر حال وليد با تخريب اين بيوت مسجد را توسعه داد و از پادشاه روم جهت بنايي و زيباسازي آن استمداد نمود و چهل نفر معمار و كارگر مسيحي وارد مسجد و مشغول به كار

ص: 155

شدند و در سال 91 توسعه و زيباسازي مسجد به پايان رسيد. (1).

گرچه مورخان بر خلاف دستور ثانوي و تخريب بيوت همسران پيامبر كه در سال 88 بوده، براي تخريب خانه فاطمه تاريخ دقيقي ذكر ننموده اند ولي همانگونه كه در گفتار بعضي از آنان اشاره شده، وقوع متعاقب اين دو حادثه، نشانگر اين واقعيت است كه تخريب حجره فاطمه و ضميمه كردن آن به مسجد، در حالي كه همه خانه هاي موجود به حال خود باقي بوده، موجب جلب توجه هر بيننده و از نظر اجتماعي شديداً سؤال برانگيز بوده است. وليد هم در اثر فشار افكار عمومي مجبور شده است با اتخاذ چنين تصميمي و به عنوان «توسعه مسجد» دستور تخريب همه اين بيوت را صادر نمايد تا در ضمن مشروعيت بخشيدن به عمل خود مسأله تخريب بيت فاطمه هم در بوته فراموشي قرار گيرد.

طبق دستور وليد، عمر بن عبدالعزيز اين خانه ها را ويران و مانند حجره فاطمه به مسجد ضميمه نمود و حتي ديوارهاي موجود در اطراف حجره و مرقد مطهر رسول خدا را نيز برداشت و براي مشخص شدن مرقد مطهر به جاي ديوار قبلي، محدوده آن را با سنگهاي سياه رنگي، شبيه به سنگهاي ديوار كعبه ولي صاف و تراشيده شده، ديواركشي نمود. (2) و اين وضع تا به امروز باقي است و پرده اي كه در طول تاريخ قبر شريف با آن پوشش داده مي شود در روي همان ديوار كه در اطراف قبر بنا شده است قرار مي گيرد.

و باز براي اين كه قبر رسول خدا حالت كعبه را پيدا نكند، قسمت شمالي آن را كه محدوده بيت عايشه و حضرت زهرا مي باشد _ با اينكه جزو مسجد شده بود با ارتفاع مختصر از كف مسجد به شكل مثلثي در آوردند.

ص: 156

آن حضرت را در فاصله يك متر و نيم و از پشت ديوار زيارت كنند و در اطراف مرقد شريف و در محل بيت فاطمه (عليه السلام) و ساير بيوت نماز بخوانند و گفتار ائمه هدي (عليهم السلام) (1) و محدثان و مورخان در مقاطع مختلف، بيانگر اين حالت و ناظر به اين تحول و دگرگوني و تخريب بيت فاطمه و ضميمه شدن آن به مسجد است كه به دستور وليد انجام گرفته است. ولي در سال 668 به دستور پادشاه مصر، ملك ظاهر ببرس بندقداري (2) در ميان ستونهايي كه در چهار طرف مرقد مطهر قرار داشت، شبكه چوبيني به ارتفاع تقريباً دو متر نصب و اين قسمت مجدداً از مسجد جدا گرديد كه علاوه از مرقد مطهر بيت عايشه و بيت فاطمه (عليه السلام) نيز در داخل اين شبكه قرار گرفتند. اين شبكه داراي سه در بود؛ يك در در سمت قبله و در دوم در طرف شرق و در سوم در سمت غرب و داخل مسجد قرار داشت.

مورخين مي گويند در اندازه گيري محل نصب اين شبكه، ملك ظاهر كه در سال 667 در موسم حج به مدينه وارد شده بود، مباشرت مستقيم داشته و در سال 668 آماده و نصب گرديد.

پس از نصب اين شبكه، فاصله زائران با قبر رسول خدا بيشتر و مسلمانان از نماز خواندن در قسمتي از فضا كه به مسجد ضميمه شده بود، ممنوع شدند و اين موضوع به عنوان انتقاد از اقدام ملك ظاهر و بصورت عملي غير مشروع و مانع از اقامه نماز در بخشي از مسجد از سوي بعضي از علماي وقت، مطرح گرديد و پاسخ طرفداران ملك ظاهر اين بود كه: «او با نصب اين شبكه، قداست حجره شريفه را بيش از پيش حفظ و احترام محوطه روضه مطهر را كه در شرع انور وارد شده است، با ممنوع كردن عبور و مرور در آن، براي هميشه ابقاء نموده است.» (3).

ص: 157

گرچه از قرن هفتم تا امروز در اين شبكه، از لحاظ ارتفاع و تبديل آن به شبكه فلزي و دگرگونيهاي مختلف ديگر، تغييراتي به وجود آمده است، اما محدوده اي كه براي اين شبكه در زمان ملك ظاهر ترسيم شده بود، هنوز هم به حال خود باقي است و تغييري در آن رخ نداده است و محل بيت فاطمه (عليها السلام) كه در سمت شمالي مرقد رسول خدا، در داخل شبكه قرار گرفته بود، فعلاً نيز در داخل شبكه و در همان محدوده قرار دارد.

ص: 158

داشته است (1) و امروز هم در داخل بيت فاطمه ضريحي را مشاهده مي كنيم منتسب به آن حضرت، به ابعاد تقريبي يك متر و نيم در يك متر و نيم كه ظاهراً در همان نقطه اي كه معروف به محل قبر آن حضرت بوده نصب شده و با علامت قبري كه مرحوم مجلسي اشاره فرموده، قابل انطباق است. گرچه تاكنون كيفيت پيدايش اثر قبر و تاريخ نصب اين ضريح؛ همانند تاريخ احداث محراب قديمي _ كه ابن نجار از آن ياد نموده _ معلوم و مشخص نگرديده است.

ص: 159

صُدُورِهِمْ حاجَةً مِما أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلي أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (1) ما در اينجا بعنوان نمونه چند مورد از اين مهاجر و انصار كه در تاريخ از آنها ياد شده است ذكر مي كنيم:

ص: 160

رسول خدا فرمود «بَخ ذلك مالٌ رابحٌ» مرحبا اين مال سوددهي است و من صلاح مي دانم اين نخلستان را خودت در ميان اقوام و عشيره نيازمند تقسيم كني. (1).

ص: 161

كنار كوچه بقيع و در مقابل دار الصغراي عثمان قرار داشت. (1).

عباسي مي گويد فاصله خانه ابوبكر و عثمان پنج ذراع بيشتر نبود (2 متر و نيم). (2).

ابن سعد از عايشه نقل مي كند پدرم ابوبكر در همان خانه كه زمين آن را رسول خدا به وي داده بود مريض شد و در همان خانه از دنيا رفت. (3).

و منازل ديگري نيز احداث شده بود كه به ساير صحابه تعلق داشت و در گذشته اشاره نموديم كه محل دفن ائمه بقيع، خانه اي بود متعلق به عقيل؛ و همانگونه كه در آينده خواهيم گفت، صفيه عمه رسول خدا در محلي كه متصل به خانه مغيرة بن شعبه بود، دفن گرديده است و ظاهراً جمله معروف در معرفي بقيع كه در ميان مدينه شناسان اشتهار دارد «شرقيها نخل و غربيها بيوت» (4) اشاره به همين بيوت است.

ص: 162

«علي بن ابي طالب براي خود در مدينه دو خانه اختيار كرده بود؛ يكي همان خانه اي است كه در داخل مسجد قرار گرفت و آن همان خانه فاطمه دختر رسول خداست كه در آن سكونت مي فرمود و ديگري خانه اي است كه در كنار بقيع واقع شده بود و اين خانه جزو موقوفات آن حضرت و در دست فرزندان او بود.»

2 _ ابن نجار (متوفاي 643 ه_. ق.) از سعيد بن جبير نقل مي كند كه:

«رأيت قبر الحسن بن علي بن ابي طالب في فم الزقاق الذي بين دار نبيه و بين دار علي بن ابي طالب» (1).

«قبر حسن بن علي را در اول كوچه اي كه در ميان خانه نبيه و خانه علي بن ابي طالب قرار دارد، مشاهده نمودم.»

3 _ در مورد تخريب بيت فاطمه (عليها السلام) آمده است كه حسن بن حسن و همسرش فاطمه بنت الحسين چون مجبور به ترك حجره فاطمه شدند، اين حجره را ترك نموده و به خانه علي بن ابي طالب منتقل شدند. (فخرجوا منه حتي أتو دار علي نهاراً) (2).

4 _ سهيلي متوفاي 581ه_. در مورد عبيد الله بن عدي (3) مي گويد: «وله دار بالمدينة عند دار علي بن أبي طالب». (4).

: او در مدينه خانه اي داشت كه در جوار خانه علي بن ابي طالب قرار گرفته بود.

و مي دانيم منظور هم جوار بودن با خانه اي كه در كنار مسجد به اميرمؤمنان (عليه السلام) تعلق داشت نمي باشد؛ زيرا همسايگان اين خانه فقط رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و همسران آن حضرت بود.

ص: 163

5 _ سمهودي آنجا كه نظرات مدينه شناسان را درباره بيت الاحزان نقل مي كند مي گويد: «و أظنه في موضع دار علي بن أبي طالب الذي اتخذه بالبقيع» (1) «به گمان من بيت الاحزان در محل همان خانه متعلق به علي بن أبي طالب واقع است كه در كنار بقيع ساخته بود.»

گفتني است كه ما گرچه، نظريه سمهودي را درباره محل بيت الاحزان صحيح نمي دانيم بلكه همانگونه كه در صفحات آينده ملاحظه خواهيد فرمود بيت الاحزان از اول بناي مستقل بود نه بيت متعلق به امير مؤمنان (عليه السلام). ولي به هر حال از مجموع اين نظرات و از اين متون تاريخي و مشابه آنها معلوم مي شود كه امير مؤمنان (عليه السلام) در مدينه غير از خانه اي كه در كنار مسجد قرار داشت داراي خانه ديگر هم بود كه در نزديكي بقيع و در كنار منازل مهاجرين و به اصطلاح در محله مهاجر نشين مدينه قرار گرفته بود كه مانند چاه ها و باغات جزو موقوفات آن حضرت گرديد. (2).

ص: 164

همچنين مراسم تجهيز و تشييع آن بانوي مخدره مربوط به اين منزل بوده و در اين خانه واقع شده است كه علاوه بر اعتبار عقلي، شواهد و قرائن تاريخي و چگونگي وقوع اين حوادث اين نظريه را تأييد مي كند. و براي اهميت اين موضوع به نقل بعضي از اين شواهد تاريخي مي پردازيم.

شاهد و قرينه اول: متن تعبيرات عده اي از مورخان درباره اجتماع گروهي از مخالفين جريان سقيفه در منزل اميرمؤمنان مي باشد از جمله طبري مي گويد: «أتي عمر بن الخطاب منزل علي وفيه طلحه والزبير ورجال من المهاجرين». (1).

ابن قتيبه مي گويد: «ان أبابكر تفقد قوماً تخلفوا عن بيعة أبي بكر عند علي كرم الله وجهه». (2).

علامه حلي مي گويد «طلب عمر احراق بيت اميرالمؤمنين وفيه اميرالمؤمنين و فاطمه و ابناهما وجماعة من بني هاشم». (3).

يعقوبي مي گويد: «و بلغ أبابكر و عمر ان جملةً من المهاجرين و الأنصار قد اجتمعوا مع علي بن ابي طالب في منزل فاطمة بنت رسول الله». (4).

ابن ابي الحديد مي گويد: «ان قيس بن شماس... كان مع الجماعة الذين دخلوا بيت فاطمة... وكان في البيت ناسٌ كثير». (5).

اين تعبيرات مختلف و اجتماع قوم، ناس كثير، جماعة و جملةٌ من المهاجرين و الانصار دليل بر اين است كه آنان در فضايي بزرگتر از فضاي حجره فاطمه (عليها السلام) اجتماع كرده بودند فضائي كه حضرت زهرا و فضه و حسنين نيز در آنجا حضور داشتند.

قرينه دوم: تعبيراتي است كه در سوق دادن اميرمؤمنان بسوي مسجد بكار رفته است از جمله: وا جتمع الناس ينظرون اليه و امتلأت شوارع المدينة بالرجال (6) بهنگام

ص: 165

جلب اميرمؤمنان بسوي مسجد كوچه هاي مدينه مملو از مردم بود كه به آن صحنه تماشا مي كردند.

قرينه سوم: در تعبيراتي در مورد حركت حضرت زهرا بسوي مسجد چنين آمده است «لما بَلَغ فاطمة إجماع أبي بكر علي منعها فدك لاثت خمارها علي رأسها واشتملت بجلبابها و أقبلت في لُمَة من حفدتها ونساء قومها...». (1).

و در تعبير ديگر آمده است: «واجتمع معها نساء كثير من غيرهن شميات اليها» (2) و باز در تعبير ديگر آمده است «ولم تبق من بني هاشم أمرئة الا خرجت معها (3) اين حركت و حضور _ لمة _ تعدادي از بانوان بهمراه حضرت زهرا كه در واقع يك حركت سياسي و راه پيمائي آرام بر ضد شرائط موجود بود بدون وجود فاصله از منزل آن بانو تا مسجد متصور نيست و ترسيم اين حركت دسته جمعي در فاصله چند قدمي در ميان حجره آن حضرت و مسجد بعيد به نظر مي رسد.

قرينه سوم: چگونگي اطلاع يافتن اميرمؤمنان (عليه السلام): در يك روايت مفصل كه دوران عارضه و وفات و تجهيز حضرت زهرا نقل شده است چنين آمده است: پس از آنكه آن مخدره از دنيا رفت حسنين وارد منزل شدند و چون از ارتحال مادرشان مطلع گرديدند اسماء عرض كرد اي نور ديدگان رسول خدا هرچه سريعتر خبر فوت مادرتان را در مسجد به اطلاع پدرتان برسانيد.

آن دو بزرگوار حركت كردند و چون به نزديكي مسجد رسيدند و صدايشان به گريه بلند شد صحابه از مسجد بيرون آمدند و علت گريه آن دو را جويا شدند آنان پاسخ دادند مگر نمي دانيد كه مادر ما از دنيا رفته است در اينجا بود كه اميرمؤمنان بي اختيار به روي زمين افتاد... «فقالا لا أو ليس قد ماتت أمنا فاطمة قال: فوقع عليٌ علي وجهه...». (4).

اگر وفات آن مخدره در بيت و حجره اولي و در كنار مسجد اتفاق مي افتاد نيازي به

ص: 166

حركت حسنين و طي فاصله نبود بلكه اميرمؤمنان با كوچكترين گريه در ميان حجره از وقوع حادثه مطلع مي گرديد.

قرينه چهارم: مراسم تشييع پيكر حضرت زهرا (عليها السلام): در اين مراسم دو موضوع قابل توجه است يكي اظهار نگراني آن حضرت از وضع تابوت هاي مكشوف و متعارف آن روز و در نهايت آماده سازي تابوتي داراي پوشش همانند هودج (1) و استفاده نمودن از آن و تشييع و انتقال پيكر آن حضرت از محلي به محل ديگر و موضوع دوم دفن شدن آن حضرت در حجره خويش بطوري كه در صفحات گذشته ملاحظه فرموديد مضمون روايات شش تن از ائمه و گفتار علما و دانشمندان شيعه و دلائل ديگر قوياً مؤيد آن است كه پيكر مطهر دختر رسول خدا در جوار قبر آن حضرت دفن شده است با در نظر گرفتن اين دو جهت طبعاً اين سؤال پيش مي آيد كه اگر آن حضرت در حجره خويش و در كنار مسجد از دنيا رفته است و در همان حجره هم دفن شده است آماده سازي تابوت براي چه بوده و تشييع پيكر آن بانو چگونه انجام گرفته است و اين قرينه و شاهد ديگري است بر اينكه ارتحال آن بزرگوار مانند حوادث ديگر در خانه اي دورتر از خانه اولي واقع شده است.

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

ص: 171

بيت الاحزان يك حقيقت فراموش ناشدني

ص: 172

غير قابل انكار و يك حقيقت فراموش نشدني است، اگر چه ساختمان آن ويران گرديده و در گوشه بقيع، از گنبد بيت الاحزان اثري باقي نمانده است. ولي منابع حديثي و تاريخيِ متقن از محدثان، مورخان، نويسندگان معروف و دانشمندان مشهور از شيعه و اهل سنت در طول تاريخ آن را تأييد و تثبيت نموده اند كه اينك نمونه هايي از روايات و اعتراف مورخان را از نظر خواننده عزيز مي گذرانيم.

ص: 173

توضيح اينكه: بطوريكه در كتب لغت آمده است، «بيت» در لغت به معناي «محل و مسكن» است خواه به شكل چادر باشد يا خانه اي از خاك و گل (1) و بطوري كه در آينده نيز خواهيم ديد، اولين بيت و مسكني كه براي فاطمه زهرا در بقيع ساخته شده، بصورت چادر و خيمه بوده است.

ص: 174

«شخص موثق و مورد اعتمادي بر من نقل نمود مسجدي كه در طرف شرقي آن به جنازه اطفال نماز خوانده مي شود، در اصل خيمه اي بوده براي زن سياهي بنام «رقيه» (1) كه به دستور حسين ابن علي (عليه السلام) در آنجا مي نشست تا از قبر فاطمه (عليه السلام) مراقبت كند زيرا قبر فاطمه را كسي بجز همان زن نمي شناخت. (2).

از اين گفتارِ ابن شبه كه مشهود و مسموع خود را در مورد بيت الاحزان نقل نموده است، دو مطلب زير به وضوح به دست مي آيد:

1 _ بيت الاحزان در دوران حسين بن علي (عليه السلام) يعني تا سال 61 هجري، مانند حال حيات حضرت زهرا (عليها السلام) بصورت خيمه و چادر و محلي بوده است مشخص و معين و حسين بن علي (عليه السلام) بر حفظ آن عنايت و اهتمام داشته؛ بطوري كه يكي از بانوان و ارادتمندان حضرت زهرا (عليها السلام) را مأموريت داده است، در اين بيت و خيمه كه يادآورِ دورانِ حساس زندگي مادر بزرگوارش بوده، اقامت نموده و از آنجا حراست و نگهباني كند و لابد براساس همين ديد و اهتمام و به پيروي از روش آن حضرت، افرادي از اهل بيتِ عصمت پس از آن حضرت نيز همين روش را ادامه داده و خيمه را به ساختمان مبدل نموده اند.

2 _ بيت الاحزان پس از اين دوران و در اواخر قرن دوم و اوائل قرن سوم، داراي ساختمان بوده كه ابن شبه را وادار نموده است كم و كيف و انگيزه بوجود آمدن اين ساختمان را از افراد خبير و مطلع جويا شود و يكي از افراد مطلع و مورد وثوق نيز تا آنجا كه در اين مورد اطلاع داشته با وي در ميان گذاشته است و سابقه آنجا را كه زماني بصورت خيمه بوده، بازگو نموده است و ليكن اين خيمه دقيقاً در چه تاريخي و به وسيله چه كسي به ساختمان تبديل شده، معلوم نيست.

ص: 175

ص: 176

جهانگرد معروف اسلامي ابوالحسين احمد بن جبير اندلسي (1) است. او كه در ماه محرم سال 580 ه_. ق. وارد مدينه شده و بقيع را زيارت نموده است، مي گويد: «و در كنار قبه عباسيه، خانه اي قرار گرفته است كه به فاطمه دختر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) منتسب مي باشد، مي گويند اين همان خانه ايست كه فاطمه زهرا به آنجا مي آمد و در آنجا اقامت و حزن و اندوه خود را در مرگ پدر بزرگوارش ابراز مي نمود». (2).

ص: 177

مقتدا و پيشواي مدينه شناسان، نورالدين علي بن احمد سمهودي مصري است؛ شخصيتي كه پس از وي هيچ مورخ و نويسنده اي در باره مدينه كتابي ننوشته و هيچ گوينده و خطيبي، از تاريخ مدينه سخن نگفته، مگر اينكه به گفته او استناد جسته و از كتاب او «وفاءالوفا» استمداد نموده است. او مي گويد:

«والمشهور ببيت الحزن انما هو الموضع المعروف بمسجد فاطمة في قبلة مشهد الحسن و العباس».

«مشهور در بيت الاحزان، همان محلي است كه به مسجد فاطمه معروف و در طرف قبله حرم (امام) حسن و (جناب) عباس واقع گرديده است.»

آنگاه مي گويد: «واظنه في موضع بيت علي بن ابي طالب الَذي كان اتخذه بالبقيع و فيه اليوم هيأة قبور». (1).

«و به عقيده من، اين بيت الأحزان در محل همان بيت و مسكني است كه علي بن ابي طالب (عليه السلام) آن را در بقيع آماده ساخته بود». و اضافه مي كند كه فعلاً در ميان آن، شكل چند قبر نيز موجود است.

ص: 178

مردم حجاز سخن گفته است. از جمله حرمها و گنبدها و بارگاههاي موجود در بقيع را معرفي و با قلم خود ترسيم و تصوير نموده است. «سِر ريچارد بورتون» جهانگرد انگليسي است كه در سال 1853 ميلادي _ تقريباً 139 سال قبل _ بقيع را از نزديك مشاهده نموده و در باره بيت الأحزان چنين گفته است: «در بقيع مسجد كوچكي است كه در سمت جنوبي گنبد عباس بن عبدالمطلب واقع گرديده و اين مكان را بيت الأحزان نيز مي نامند؛ زيرا فاطمه زهرا آخرين روزهاي عمر خويش را در اين محل بسر مي برد و براي از دست دادن پدر عزيزش نوحه سرايي مي نمود. (1).

مطالبي كه از آقاي بورتون نقل شد، دليل روشني بر مشخص بودن ساختمان بيت الأحزان در زمان وي و اشتهار وجه تسميه و انگيزه ايجاد آن مي باشد كه يك جهانگرد انگليسي و غيرمسلمان در اندك زمان و با مختصر تماس با مسلمانان توانسته است همه اين مطالب را همانگونه كه در منابع محكم تاريخي و حديثي آمده است، دريافت و در سياحتنامه خود منعكس نمايد.

ص: 179

قرن به قرن حركت نموديم. اينك در قرن چهاردهم هجري و در آستانه تخريب بيت الأحزان كه در سال 1344ه_. واقع گرديده است قرار گرفته ايم. در اين برهه محدود و مدت كمتر از نيم قرن، از ميان ميليونها زائر بيت الأحزان، تعدادي از علماي برجسته و نويسندگان را مي بينيم كه در تأليفات خود از بيت الأحزان سخن به ميان آورده و از اين بناي تاريخي و اثر فراموش نشدني ياد نموده اند، از جمله:

1 _ ابراهيم رفعت پاشا (1) نويسنده و اميرالحاج مصري است كه براي آخرين بار در سال 1325ه_ بقيع را زيارت كرده و مشاهدات خود را در باره بيت الأحزان چنين نقل مي كند:

«و هناك قبة تسمي قبة الحزن يقال انها ف_ي البيت الذي آوت اليه فاطمه بنت النبي (صلي الله عليه و آله) و التزمت الحزن فيه بعد وفات ابيها رسول الله (صلي الله عليه و آله) و كان في البقيع قباب كثيرة هدمها الوهابيون». (2).

«در بقيع، گنبد ديگري نيز وجود دارد كه «قبة الحزن» ناميده مي شود و مي گويند كه اين گنبد در روي همان محل ساخته شده است كه فاطمه (عليه السلام) پس از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بدانجا مي آمده و حزن و اندوه خود را ابراز مي نموده است»، سپس مي گويد «در بقيع گنبدهاي زيادي بود كه وهابيها از بين برده اند.»

2 _ حاج سيد احمد هدايتي: يكي ديگر از كساني كه در آستانه تخريب بيت الأحزان و پنج سال قبل از اين حادثه تأسف بار، بيت الأحزان را زيارت و در سفرنامه خود به نام «خاطرات مكه» منعكس نموده است، مرحوم حاج سيد احمد هدايتي يكي از سادات مكرم و از اولاد محترم رسول اك_رم (صلي الله عليه و آله) است كه وي ضمن بيان م_وارد و نقاط مختلفي كه حضرت زهرا (عليها السلام) را زيارت نموده است، مي گويد: «پنجم در بيت الأحزان كه در قبرستان بقيع

ص: 180

واقع است.» (1).

3 _ سيد شرف الدين (قدس سره) 1290 _ 1377: مرحوم علامه، سيد عبدالحسين شرف الدين، (2) سومين كسي است كه بيت الأحزان را پنج سال قبل از تخريب، زيارت و به تناسب بحثي در كتاب خود «النص و الاجتهاد» به اين مطلب تصريح نموده است كه گفتار او را بعنوان «ختامه مسك» مي آوريم:

«... سپس علي بن ابي طالب در بقيع محلي را آماده ساخت كه فاطمه زهرا براي گريه كردن، بدانجا مي آمد و بيت الأحزان ناميده مي شد و شيعيان در طول تاريخ اين بيت را همانند مشاهد و حرمهاي مقدس زيارت مي نمودند تا اينكه در اين ايام كه سال 1344ه_ است، ملك عبدالعزيز بر سرزمين حجاز مسلط و با دستور وي بر اساس پيروي اش از وهابيگري، منهدم گرديد و در سال 1339 هجري كه خداوند توفيق سفر حج و زيارتِ پيامبر و مشاهد اهل بيتش در بقيع را بر من عنايت فرمود، بيت الاحزان را زيارت كردم.»

(... و كنا سنة 1339 تشرفنا بزيارة هذا البيت (بيت الأحزان)... في البقيع...). (3).

4 _ جناب شيخ عمراوي: ايشان بزرگترين عالم و شيخ الشيعه در مدينه منوره است كه بيت الأحزان را قبل از تخريب مشاهده كرده است اينجانب در طول سي سال مكرر به زيارت ايشان نائل گشته ام و آخرين بار در شب اول و شب پنجم ماه مبارك رمضان 1326 قمري بعد از نماز مغرب و عشا در منزلشان به زيارتشان كه در حال پيري و داراي 97 سال بودند شرفياب شدم در ضمن مطالب جالب درباره بيت الأحزان فرمودند من

ص: 181

8 يا 9 ساله بودم و مكرر به همراه مادرم ضمن زيارت بقيع وارد بيت الأحزان هم مي شديم و اضافه نمودند كه بيت الأحزان داراي گنبد و فرش بود و مساحت آن به 8 و 9 متر مي رسيد و بشكل دايره اي بود و در چند قدمي جنوب غربي حرم ائمه بقيع واقع شده بود.

ص: 182

نيامده است.

4 _ نكته مهم اينكه: بنابر مضمون روايات، بيت الأحزان، در داخل بقيع بوده و همه مورخان بدون استثنا بر همين معنا تصريح و اضافه مي كنند كه در سمت جنوب غربي در مجاورت حرم ائمه اهل بيت (عليهم السلام) قرار داشته است. بنابراين محلي كه در سالهاي اخير در خارجِ بقيع، به نام بيت الأحزان معروف گرديده، با واقعيات تطبيق نمي كند و منابع حديثي و تاريخي آن را تأييد نمي نمايد. بطوري كه قبلاً اشاره نموديم در ملاقاتهاي مكرري كه با آقاي عمراوي شيخ العلماي حجاز از سال 50 شمسي در مقاطع و سالهاي مختلف در مدينه منوره داشتم، به همين معنا تأكيد و محل فعلي در خارج بقيع را موضوعي بي اساس و عملي عوامانه معرفي مي نمودند.

ص: 183

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

حرم جناب ابراهيم و عثمان بن مظعون

ص: 188

ابن جبير (متوفاي 614) در مورد اين بقعه مي گويد: «و أَمامَهُ قَبْر السلالة الطاهرة ابراهيم بن النبي (صلي الله عليه و آله) و عليه قبة بيضاء» (1) در مقابل قبر مالك بن انس قبر سلاله رسول خدا است و در روي اين قبر گنبدي است سفيد رنگ. مشابه همين جمله را ابن بطوطه جهانگرد ديگر (756) ذكر نموده است. (2).

ابن جبير در مورد ضريح جناب ابراهيم پس از آن كه زيبايي و استحكام ضريح ائمه بقيع را با اين بيان توصيف مي كند كه: اصل اين ضريح از چوب اما بديعترين و زيباترين نمونه اي است از نظر فن و ظرافت و نقوش برجسته از جنس مس بر آن ترسيم و ميخكوبي هايي به جالبترين شكل در آن تعبيه شده كه نماي آن را هرچه زيباتر و جالبتر نموده است. مي گويد: «و علي هذا الشكل قبر ابراهيم بن النبي». (3).

«قبر ابراهيم فرزند پيامبر نيز به همين شكل است.»

پس از ابن جبير، ابن نجار مدينه شناس (متوفاي 643) نيز از بقعه و ضريح جناب ابراهيم ياد نموده و چنين مي گويد:

«و قبر ابراهيم بن النبي و عليه قبة و ملبن ساج». (4).

«قبر ابراهيم فرزند پيامبر داراي گنبد و ضريحي از چوب ساج مي باشد.»

محمد بن احمد مطري (متوفاي 741 ه_) در كيفيت ساختمان اين بقعه مي گويد:

«و عليه قبة فيها شباك من جهة القبلة و هو مدفون عند جنب عثمان بن مظعون رضي الله عنه». (5).

«در روي بقعه ابراهيم گنبدي است و در ديوار سمت جنوبي اين بقعه، شبكه هايي وجود دارد و او در كنار قبر عثمان بن مظعون دفن شده است.»

ص: 189

از گفتار سمهودي (متوفاي 911) معلوم مي شود كه اين بقعه و ضريح در زمان وي نيز به همان شكلي بوده كه مطري و ديگر مدينه شناسان قبل از وي ياد نموده اند؛ زيرا او مي گويد:

«و قبره علي نعت قبر الحسن و العباس و هو ملصق الي جدار المشهد القبلي و في هذا الجدار شباك». (1).

(ضريح) ابراهيم همانند (ضريح) حسن (عليه السلام) و عباس است و اين ضريح چسبيده به ديوار جنوبي حرم و در اين ديوار شبكه هايي وجود دارد.

سيد اسماعيل مرندي كه در سال 1255 هجري مدينه را زيارت نموده در كتاب خود از اين بقعه چنين ياد مي كند: و ديگر قبه حضرت ابراهيم پسر حضرت رسول خدا است كه يك ضريح دارد. (2).

نايب الصدر شيرازي هم كه در سال 1305 ه_. سفر حج نموده است، در شمار بقعه هاي موجود در بقيع مي گويد: و بقعه ابراهيم بن النبي (صلي الله عليه و آله) بر سر در آن چند شعر تركي است و يك مصرع آن كه فارسي است نقل مي شود: «شهزاده سلطان رسل ابراهيم». (3).

ابراهيم رفعت پاشا كه براي آخرين بار در سال 1325 و تقريباً بيست سال قبل از تخريب آثار مذهبي در حجاز، بقيع را زيارت نموده، از اين بقعه چنين نام مي برد: «گنبد و بارگاه عباس و حسن بن علي (عليه السلام) از همه گنبد و بارگاههاي موجود در بقيع؛ مانند گنبد ابراهيم و... بزرگتر و مرتفع تر است.» (4).

خلاصه: آنچه از گفتار اين مورخان و نويسندگان از قرن هفتم تا قرن چهاردهم هجري بدست آمد، اين است كه قبر شريف جناب ابراهيم سلاله پاك رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و جناب عثمان بن مظعون يكي از با وفاترين صحابه ها و ياران آن حضرت؛ همانند ساير

ص: 190

قبور اقوام پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) در بقيع داراي بقعه و گنبد و بارگاه بوده است و قبر جناب ابراهيم كه داراي زيباترين ضريح همانند ضريح ائمه بقيع (عليهم السلام) و در سمت جنوبي اين بقعه و متصل به ديوار قرار گرفته و در اين سمت از ديوار شبكه هايي نيز تعبيه شده بود كه ارتباط زايرين با داخل حرم بوسيله اين شبكه ها حفظ مي گرديد.

و بالأخره توجه زائرين و حجاج كه در طول تاريخ از نقاط مختلف جهان به مدينه منوره مشرف مي شدند، به اين بقعه شريف و قبر مبارك منعطف مي گشت و اگر در اثر كثرت و ازدحام زائرين، امكان وارد شدن به داخل اين حرم وجود نداشت، طبعاً از بيرون حرم و از مقابل شبكه، قبر فرزند رسول خدا را زيارت و در اين محل به دعا و راز و نياز با خداوند متعال مي پرداختند.

و اينك در مورد اين حرم شريف تذكر دو موضوع ضروري به نظر مي رسد: يكي معرفي ساير مدفونين در اين محل و دومي بيان تاريخ بناي اين بقعه و بارگاه.

ص: 191

عبدالرحمان بن عوف، بر وي پيام داد كه در صورت تمايل مي تواند وصيت كند در داخل حرم پيامبر دفن شود، ابن عوف در پاسخ اين پيام گفت: «گذشته از اين كه نمي خواهم خانه رسول خدا و محل زندگي عايشه را بوسيله دفن شدن، در مضيقه قرار دهم من با عثمان بن مظعون پيماني دارم كه هر يك از ما جلوتر از دنيا رود، دومي هم در جوار او به خاك سپرده شود.

ابن نجار پس از نقل اين روايت مي گويد: «بنابر اين، قبر ابن عوف هم مانند ابن مظعون در كنار قبر ابراهيم در داخل بقعه او قرار دارد». (1).

ص: 192

سمهودي اضافه مي كند: «همانگونه كه قبلاً اشاره نموديم، مورخان مي گويند: قبر ابراهيم در كنار قبر عثمان بن مظعون قرار گرفته و عبدالرحمان بن عوف هم طبق وصيت خود در اين مكان بخاك سپرده شده است و لذا مناسب است اين دو صحابه نيز مانند ابراهيم در اين محل زيارت شوند». (1).

از گفتار سمهودي ظاهر مي شود كه به عقيده وي، بجز ابن مظعون و ابن عوف، از صحابه كسي در داخل بقعه ابراهيم دفن نشده است و چند تن از صحابه كه بعضي از مورخان از آنها ياد نموده اند، كه در مجاورت ابراهيم و در داخل بقعه او به خاك سپرده شده اند، قبر آنان در مجاورت او ولي در خارج بقعه، و نه در داخل آن، قرار دارد».

ص: 193

ص: 194

و معنويت بيشتري برخوردارند و با رسول خدا پيوند خانوادگي و يا افتخار صحابگي آن حضرت را دارند و همچنين كساني كه داراي خدمات ارزنده به اسلام و قرآن مي باشند.

زيرا مسلم است كه مراسم تشييع و تدفين ابن مظعون و ابراهيم به دستور مستقيم و به مباشرت شخص رسول خدا انجام گرفته و در حقيقت آن حضرت اين بخش از دستورات آيين خويش را عملاً بعنوان درس و برنامه همگاني در اين دو مراسم تعليم فرموده است و تمام مسلمانان موظفند اين درس را همانند ساير برنامه هاي ديني فرا گيرند و از سنت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) پيروي و دستور او را اجرا و عملي سازند كه (وَما آتاكُمُ الرَسُولُ فَخُذُوهُ وَما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا).

بيان اين برنامه عملي و توضيح اين سنت جاوداني ايجاب مي كند كه مروري داشته باشيم به بيوگرافي ابن مظعون و جناب ابراهيم و نگاهي بر مراسم تشييع و تدفين پيكر پاك اين دو شخصيت بزرگوار؛ آنچنان كه در منابع حديثي و تاريخي نقل گرديده است.

ص: 195

ص: 196

و او جزو چند تن از صحابه است كه تصميم گرفتند براي مبارزه با گناه و دوري از معصيت، خود را «اخصاء» و غريزه جنسي خود را بطور كلي از بين ببرند و در اين مورد نيز با مخالفت رسول خدا مواجه گرديدند و رسول خدا فرمود: «يا ابن مظعون عليك بالصوم فانها مجفرة»؛ «بر تو باد روزه گرفتن كه شكننده غريزه جنسي است».

ابن مظعون جزو بدريون و از يكصد و سيزده نفر صحابه است كه در جنگ بدر شركت جسته و اين افتخار و از خودگذشتگي را بر افتخارات ديگرش افزوده است.

بهرحال، وي معيار و الگوي فضيلت و زهد و تقوا و از خودگذشتگي معرفي شده است و لذا در زيارت ناحيه مقدسه آمده است: «السلام علي عثمان بن اميرالمؤمنين سمي عثمان ابن مظعون». (1).

ص: 197

ص: 198

و بهنگام مرگ فرزند عزيزش ابراهيم فرمود: «الحقوه بسلفنا الصالح عثمان بن مظعون». (1).

بكار گيري و تكرار كلمه «سلف صالح» مخصوصاً بهنگام دفن ابراهيم و پس از گذشت هشت سال از وفات ابن مظعون تأكيد بر اين است كه بايد ياد ابن مظعون بعنوان يادگاري از گذشتگان صالح و نمونه اي از صحابه فداكار رسول خدا زنده و جاويد بماند و نام و خاطره او از خاطرها محو نگردد.

ص: 199

علامةً لقبره». (1).

سمهودي در ضمن نقل اصل موضوع و اين كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) قطعه سنگي را بر روي قبر ابن مظعون نصب نمود به كيفيت اين سنگ قبر نيز اشاره مي كند و مي گويد: «اين قطعه سنگ نه قطعه سنگ معمولي بلكه قسمت پايين يك هاون سنگي بود كه پس از شكسته شدن و غير قابل استفاده بودن، رسول خدا (صلي الله عليه و آله) آن را بر قبر عثمان بن مظعون نصب نمود «فجعل رسول الله (صلي الله عليه و آله) اسفل مهراس علامة علي قبره» آنگاه فرمود: «وَ اجْعَلْني لِلْمُتَقِينَ إِماماً». (2).

ص: 200

سرشناس از بني اميه نيز اظهار مخالفت نمودند و به مروان گفتند: «چرا قطعه سنگي را كه با دست رسول خدا نصب شده بود، بجاي ديگر منتقل نمودي» ولي مروان به اين اعتراضها توجهي نكرد و در پاسخ آنان گفت: عثمان فعثمان! چه فرق مي كند آن عثمان يا اين عثمان و گاهي چنين گفت: «اما والله اذ رميت فلا يرد»؛ «به خدا سوگند پس از اين تغيير مكان قابل برگشت نيست.» (1).

ص: 201

به همراه پاسخ اين نامه دو كنيز به نام ماريه و سيرين كه هر دو خواهر و از زيبايي برخوردار بودند با هداياي ديگر به محضر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) ارسال نمود. اين دو خواهر پس از ورود به مدينه طبق دعوت و هدايت شخص رسول خدا به آيين اسلام گرويدند و در تاريخ جزو زنان مؤمنه و با فضيلت شناخته مي شوند. رسول خدا ماريه را براي خود نگهداشت و سيرين را به حسان بن ثابت شاعر معروف و مخصوص خود اهدا نمود. حسان از سيرين داراي فرزندي شد به نام عبدالرحمان كه با ابراهيم فرزند پيامبر پسر خاله مي باشند. (1).

ص: 202

«و غار نساء رسول الله، و اشتد عليهن حين رزق منها الولد»؛ (1) «بعضي از همسران پيامبر نسبت به ماريه حسد ورزيدند مخصوصاً آنگاه كه داراي فرزند شد.»

و صاحب طبقات نقل مي كند: «پيامبر خدا ماريه را از محيط زندگيش دور ساخت؛ زيرا تحمل وي براي همسران آن حضرت سخت بود و آنان حسد ورزيدند اما نه مثل عايشه. (2).

و باز در طبقات و ساير كتب تاريخ، از خود عايشه نقل شده است كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) يك روز ابراهيم را به نزد من آورده، فرمود: «عايشه ببين اين طفل چقدر به من شبيه است» گفتم هيچ شباهتي به تو ندارد، فرمود: چقدر (مانند من) سفيد و چاق است» گفتم طفلي كه شير گوسفند بخورد چاق و سفيد مي شود. (3).

به هرحال ابراهيم در ميان قبيله بني مازن و در محل مشربه متولد گرديد و سلمي همسر ابو رافع مامايي او را به عهده گرفت و لذا اولين كسي كه مژده ولادت ابراهيم را به رسول خدا رسانيد ابو رافع بود و آن حضرت غلامي به عنوان مژدگاني بر وي اهدا نمود. رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در روز هفتم ولادت ابراهيم گوسفندي عقيقه نمود و شخصي به نام ابوهند موي سر وي را تراشيد و بدستور پيامبر به وزن موها نقره به مساكين داده شد. سپس در داخل خاك دفن گرديد. و در همين روز پيامبر خدا اين فرزند را ابراهيم ناميد و فرمود: جبرئيل بر من نازل شد و گفت: «السَلام عليك يا أبا ابراهيم» و من هم نام جدم ابراهيم را بر وي انتخاب نمودم. (4).

پس از تولد ابراهيم هر يك از همسران انصار درخواست نمودند كه رسول خدا وظيفه پرستاري و شير دادن به ابراهيم را بر وي محول نمايد و در اين مورد به همديگر

ص: 203

سبقت مي جستند، بالأخره اين افتخار نصيب بانويي به نام ام برده همسر ابويوسف گرديد. خانه ابويوسف كه شغل آهنگري داشت در همان محله بني مازن و در نزديكي مشربه ام ابراهيم قرار گرفته بود و ام برده ابراهيم را به نزد ماريه در مشربه و به حضور رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در مدينه مي برد و پس از ديدار آنان به خانه اش برمي گرداند و گاهي رسول خدا شخصاً براي ديدن فرزندش به خانه ام برده مي رفت. (1).

ص: 204

«تدمع العين و يحزن القلب و لا نقول الا ما يرضي بِهِ الرب و أنا بك يا ابراهيم لمحزونون»؛ «قلبم اندوهناك و چشمم گريان است و چيزي بجز رضاي حق نمي گويم اي ابراهيم اينك در فراقت شديداً اندوهناكيم.» (1).

و در حديث ديگري آمده است كه آن حضرت پس از آن كه فرمود: «تدمع العين...» اين جمله را هم اضافه نمود: «و لو لا انه وعد صادق و وعد جامع و ان الآخر لاحق بالاول لوجدنا عليك يا ابراهيم اشد من وجدنا و انابك لمحزونون»؛ «اگر مرگ وعده حق و همگاني نبود و اگر قرار نبود پسينيان به پيشينيان ملحق شوند، اندوه ما در فراقت، بيش از اين مي شد و در عين حال در فراقت شديداً اندوهناكيم.» (2).

و باز در حديث ديگري كه ابي داود متن آن را نقل نموده، چنين آمده است: «ففاضت عينا رسول الله (صلي الله عليه و آله) فقال له سعد ما هذا؟ قال (صلي الله عليه و آله) انها رحمة وضعها الله في قلوب من يشاء و انما يرحم الله من عباده الرحماء»؛ (3) «چون اشك پيامبر (صلي الله عليه و آله) جاري شد، سعد عرض كرد: يا رسول الله اين گريه چرا؟ فرمود اين رحمت و عاطفه است كه خداوند در دل كساني كه مي خواهد قرار مي دهد و خداوند از بندگان خويش بر آنها رحم مي كند كه در دلشان رحم باشد.»

عبدالرحمان بن حسان بن ثابت از مادرش سيرين نقل مي كند كه به هنگام مرگ ابراهيم من و خواهرم ماريه در كنارش بوديم با اينكه با ناله و شيون گريه مي كرديم اما از سوي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مخالفت به عمل نمي آمد ولي پس از مرگ او از شيون و فرياد كردن نهي نمود. (كلما صحت أنا و اختي ما ينهانا فلما مات نهانا عن الصياح). (4).

ص: 205

ص: 206

مشهور اين است كه مراسم غسل وي به وسيله فضل بن عباس انجام گرفته است. و در اين مراسم رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و عمويش عباس در گوشه اي نشسته بودند و چگونگي آن را نظاره مي كردند «غسله فضل بن عباس و رسول الله و العباس جالسان». (1).

ص: 207

ابراهيم نماز نخوانده است.» (1) ولي مضمون روايات ديگري كه خود ابوداود و ساير محدثان و مورخان و در منابع حديثي و تاريخي آورده اند، اين است كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) بر پيكر فرزند صغيرش ابراهيم همانند اشخاص بزرگ نماز ميت بجاي آورده و سپس به خاك سپرده است. (2).

در سنن ابن ماجه اين حديث چنين نقل شده است: «لما مات ابراهيم ابن رسول الله صلي عليه رسول الله و قال: ان له مرضعاً في الجنة».

در ضمن حديثي در سنن ابي داود، محل اقامه ي اين نماز نيز تعيين گرديده است: «لما مات ابراهيم ابن النبي (صلي الله عليه و آله) صَلي عَلَيْهِ رسول الله في المقاعد». (3).

ابن كثير از مسند ابوعلي از ابن ابي اوفي نقل مي كند كه «صلي رسول الله (صلي الله عليه و آله) علي ابنه وصليت خلفه و كبر عليه أربعاً». (4).

ص: 208

به نظر مي رسد هر دو مطلب درست باشد كه در مرحله اول فضل بن عباس با همكاري اسامه و در مرحله آخر امير مؤمنان شخصاً در آماده سازي قبر و دفن جسد ابراهيم اقدام نموده اند. و نقل ابن كثير مؤيد مطلبي است كه در بعضي از منابع شيعه نقل شده كه رسول خدا به امير مؤمنان (عليه السلام) دستور داده است صورت ابراهيم را او به خاك بگذارد.

ص: 209

بدهد، آنگاه فرمود: «انها لا تضر و لا تنفع ولكنها تقر عين الحي»؛ «اين كلوخ ضرر و فايده اي براي مرده ندارد ولي زنده ها را كه در كنار قبر هستند خوشحال مي كند.» و پس از پوشانيدن قبر در گوشه اي از آن، قطعه سنگي ديد آن را برداشت و با دست مباركش خاك قبر را تسطيح و هموار نمود و چنين فرمود: «اذا عمل احدكم عملاً فليتقنه فانه مما يسلي نفس المصاب»؛ «هر گاه عمل دفن انجام مي دهيد در استحكام آن بكوشيد كه مايه تسلي خاطر مصيبت زدگان مي شود.»

آنگاه دستور داد مشك آبي آوردند و بر روي قبر ريختند و سپس سنگي بعنوان علامت بر بالاي قبر ابراهيم نصب نمود.

صاحب طبقات نقل مي كند: «امر رسول الله (صلي الله عليه و آله) بحجر فوضع عند قبره و رش علي قبره الماء». (1).

در مورد ريختن آب در جاي ديگر چنين نقل مي كند: به هنگام دفن ابراهيم رسول خدا خطاب به شركت كنندگان در اين مراسم فرمود: «كسي هست يك مشك آب بياورد؟» يكي از انصار مشك آبي حاضر نمود، آن حضرت فرمود: «بريز روي قبر ابراهيم» (قال صلي الله عليه و آله) هَلْ من أحد يأتي بقربة ماء فاَتي رجل من الأنصار بقربة ماء فقال رشها علي قبر ابراهيم.) (2).

صاحب استيعاب و اسدالغابه از زبير بن بكار نقل مي كنند كه: «رش علي قَبره ماء و علم علي قبره بعلامة و هو اول قبر رش عليه الماء». (3)؛ «رسول خدا بر قبر ابراهيم آب ريخت و بر قبرش (با سنگ) علامت گذاري نمود و آن اولين قبري بود كه آب بر آن ريخته شد.»

ص: 210

مطرح نمودند كه اين كسوف به جهت مرگ ابراهيم و در اثر اين مصيبت بزرگ كه متوجه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و مسلمانان گرديده به وجود آمده است، چون اين مطلب به سمع مبارك رسول خدا (صلي الله عليه و آله) رسيد پس از اقامه نماز آيات در ميان مسجد سخنراني نمود و اين موضوع بي اساس و اين فكر انحرافي و موهوم را تخطئه و مورد انتقاد قرار داد و از اين طريق از نفوذ بد آموزيهاي فكري عقيدتي جلوگيري فرمود و در ضمن مطالبي در اين زمينه چنين اظهار داشت: «آفتاب و ماه از آيات خداوند هستند و كسوف و خسوف در آنها هم روي حساب و نظم دقيق است» هيچگاه در اثر مرگ و زندگي اشخاص ولو شخصيتهاي بزرگ واقع نمي گردد و نبايد مسلمانان اين تصور باطل و اين انحراف فكري را ولو در حق ابراهيم فرزند عزيز پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله) و دُردانه آن حضرت به خود راه دهند.

اين گفتار و هدايت رسول الله با مضامين و با اسناد مختلف در منابع حديثي و تاريخي نقل شده است. در متن يك حديث چنين آمده است: «كسفت الشمس علي عهد رسول الله يوم مات ابراهيم، فقال الناس: كسفت الشمس لموت ابراهيم. فقال رسول الله (صلي الله عليه و آله): ان الشمس و القمر لا يخسفان لموت أحد و لا لحياته و لكنهما آيتان من آيات الله فاذا رأيتموها فصلوا». (1).

و در متن حديث ديگري به سخنراني عمومي آن حضرت در اين مورد اشاره شده و چنين آمده است: «قام فخطب الناس فاثني علي الله بما هو أهله ثم قال: ان الشمس و القمر آيتان من آيات الله لا يخسفان لموت أحد و لا لحياته. فاذا رأيتموها فافزعوا للصلوة». (2).

ص: 211

ص: 212

اينك ادامه بحث :

اين بود عكس العمل رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بهنگام مرگ ابراهيم و عثمان بن مظعون و سنت آن حضرت در مراسم تدفين و به خاك سپاري پيكر آنان و اين بود آنچه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در جهت ابقاي قبر و حفظ اثر آنان با گفتار و عملش و بوسيله نصب كردن سنگ و گاهي با استحكام بخشيدن بوسيله ريختن آب بر قبر، انجام داد.

بطوري كه ملاحظه فرموديد، سنت و روش پيامبر (صلي الله عليه و آله) در هر دو مورد و نسبت به هر يك از ابراهيم (فرزندش) و عثمان بن مظعون مشابه بود و در هنگام مرگ، تا آخرين مرحله مراسم تدفين، درباره آنان يكسان عمل نموده است.

مجموع اين حركت و اين روش را مي توان در دو محور و بصورت دو بخش زير خلاصه نموده و نتيجه گيري كرد:

ص: 213

بوسه مي زد، اشكش بر سر و صورت وي سرازير بود.

و گريه پيامبر در مورد فرزندش ابراهيم در سه مرحله بوقوع پيوست:

الف _ در كنار بستر او بهنگام مرگش بهمراه ماريه و سيرين (مادر و خاله ابراهيم) آنگاه كه اين جمله نيز، كه بيانگر تأثر شديد آن حضرت بود، شنيده مي شد: «إن القلب ليحزن وان العين لتدمع ولانقول مالا يرضي به الرب وانا بك يا ابراهيم لمحزونون».

ب _ هنگامي كه پيكر ابراهيمِ شانزده ماهه، بر كفن پيچيده مي شد، دستور داد كه: «بر كفنش نپيچيد تا بار ديگر نگاهش كنم» (1) سپس در كنار جسد فرزندش نشست و خم شد و آنچنان مي گريست كه اثر آن، در شانه ها و چانه آن حضرت مشاهده مي گرديد. (2).

ج _ بهنگام دفن ابراهيم و در كنار قبر وي بود كه همان جمله تأثر انگيز: «ان القلب ليحزن...» را تكرار كرد و آنچنان گريه نمود كه صحابه رسول خدا نيز بشدت متأثر گشتند و گريه سر دادند و نه مردان بلكه بانوان نيز كه در اين مراسم شركت داشتند، ناله سر دادند و كسي مانع و مزاحم آنان نمي گرديد.

و به تعبير ديگر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در فراق ابراهيم و ابن مظعون نه تنها گريه نمود و اشك ريخت بلكه كنار بستر و كنار قبر آنان را به مجلس ماتم و عزا مبدل ساخت كه شركت كنندگان در اين مجالس چهارگانه را، صحابه و اقوام آن حضرت از مرد و زن تشكيل مي دادند كه در متن تاريخ از ميان اين بانوان به ماريه و سيرين تصريح شده است.

ص: 214

دخترانش (1) و همچنين به هنگام مرگ عده اي از صحابه و يارانش و در شهادت پسر عمويش جعفر بن ابي طالب (2) و عمويش حمزه (3) و دستور صريح و دعوت آن حضرت از بانوان مدينه، جهت گريه نمودن براي حمزه (4) و به پيروي از روش اهل بيت عصمت و طهارت؛ مانند گريه حضرت زهرا (عليها السلام) در رحلت جانگداز رسول خدا (صلي الله عليه و آله) (5) و بهنگام در گذشت خواهرش رقيه (6) و گريه ممتد و طولاني حضرت علي بن الحسين (عليه السلام) در شهادت پدر بزرگوارش و موارد مشابه آن در منابع شيعه و اهل سنت بطور متواتر نقل گرديده است. آري بر اساس اين سنت قولي و عملي است كه فقهاي شيعه بر جواز گريه كردن _ حتي با صداي بلند _ فتوا داده و در موارد خاصي مانند گريه نمودن بر پيامبر و اهل بيتش قائل بر استحباب آن شده اند، به شرط آن كه توأم با عمل و گفتار حرام؛ مانند نوح به باطل و يا در منظر و حضور نامحرمان نباشد.

به عقيده نگارنده، گفتار (سيرين) هم كه در صفحات قبل نقل نموديم، دقيقاً با همين شرايط تطبيق مي كند كه مي گويد: «كلما صحت أنَا و اُختي ما ينهانا فلما مات نهانا عن الصياح».

بهنگام مرگ ابراهيم، تا مجلس خالي از اغيار است و ديگران از مرگ وي مطلع نشده اند، رسول خدا از ناله و شيون ماريه و سيرين مانع نمي گردد ولي پس از مرگ وي، كه طبعاً افراد بيگانه و نامحرم حضور پيدا خواهند نمود، بانوان را از «ناله و شيون» نهي مي كند نه از اصل «گريه».

ص: 215

و بر جواز آن فتوا داده اند، گر چه در كيفيت و بعضي جزئيات آن همانند فروع ديگر فقهي اختلاف نظر دارند:

جزيري مي گويد: گريه كردن بر مردگان با شيون و صداي بلند به فتواي مالكيها و حنفيها جايز نيست ولي شافعيها و حنبليها بر جواز آن ولو اين كه توأم با ناله و شيون هم باشد قائل شده اند. اما گريه كردن و اشك ريختن بدون سر و صدا به فتواي همه مذاهب چهارگانه، مباح و جايز شمرده شده است. (1).

ص: 216

آلود آنان بهنگام گريه حجاج در كنار حرم پيامبر (صلي الله عليه و آله) و ائمه بقيع (عليهم السلام) نموداري از اين نوع تفكر مي باشد. با اين كه مردم حجاز پيرو فقه حنبلي و از كساني هستند كه طبق فتوا، حتي گريه كردن با صداي بلند و با ناله و شيون را جايز مي دانند.

ص: 217

فقال مهلاً يا عمر دعهن يبكين). (1).

3 _ باز احمد بن حنبل نقل مي كند كه عده اي از زنها در تشييع جنازه اي گريه مي كردند، عمر آنها را منع نمود، رسول خدا فرمود: به حال خودشان واگذار؛ زيرا عزيز خود را تازه از دست داده اند، قلبشان اندوهگين و چشمشان گريان است؛ (دعهن فان النفس مصابة والعين دامعة و العهد حديث). (2).

4 _ و بخاري در صحيح خود اشاره اي دارد به عكس العمل خليفه دوم در مورد زناني كه در مرگ ابوبكر گرد آمده بودند. او مي گويد: «و قد أخرج عمر اُخت ابي بكر حين ناحت». (3).

مشروح اين جريان را طبري چنين نقل مي كند: در مرگ ابوبكر عايشه مجلس عزايي بر پا نمود، عمر شخصاً به در خانه او آمد و شركت كنندگان را از گريه كردن بر ابوبكر منع كرد، آنها چون به گفتار عمر گوش ندادند، به هشام بن وليد دستور داد وارد خانه شود و دختر ابي قحافه را به نزد وي بياورد. عايشه به هشام گفت: «بخدا سوگند در اين صورت خانه را بر سرت ويران خواهم كرد» عمر مجدداً به هشام دستور داد تا داخل خانه شد و امر خليفه را اجرا و ام فروه، خواهر ابوبكر، را در نزد وي حاضر نمود. عمر چند ضربه تازيانه بر پيكر ام فروه نواخت كه ساير شركت كنندگان با ديدن اين صحنه مجلس را ترك نموده و متفرق شدند (فاخرج أم فروة أخت أبي بكر الي عمر فعلاها بالدرة فضربها ضربات...) (4).

ابن ابي الحديد مي گويد: اولين كسي كه عمر در دوران خلافتش با تازيانه زد «ام فروه» دختر ابي قحافه بود؛ زيرا وقتي ابوبكر از دنيا رفت، زنان بر وي گريه و شيون مي نمودند، عمر چندين بار آنها را نهي نمود و چون آنان به گريه خود ادامه دادند، ام فروه را از ميانشان

ص: 218

بيرون كرد و با تازيانه بر وي زد، زنان ديگر با ديدن كتك خوردن ام فروه متفرق شدند. (1).

و اين بود چند نمونه از مخالفت عملي خليفه دوم با گريه كردن مسلمانان در مرگ عزيزان و در فقدان اقوام و خويشانشان.

از اين بررسي كوتاه، دو مطلب زير بدست مي آيد:

1 _ اين سختگيري خليفه، در ارتباط با يك موضوع عاطفي همگاني و مورد ابتلاي عموم و انعكاس قطعي آن در منابع و مآخذ معمول و رايج از حديث و تاريخ كه در طول قرنها مورد استفاده مستقيم و غير مستقيم اهل سنت قرار گرفته است، در ميان اين گروه از مسلمانان همان بينش و فرهنگ را بوجود خواهد آورد و همان اثر را از خود بجاي خواهد گذاشت كه امروز شاهد آن هستيم.

بنابراين اگر گروهي از مسلمانان، گريه كردن را عملي زشت و ناپسند و گريه كنندگان را مرتكب عمل غير مشروع و ناروا و افرادي دور از واقعيات مي پندارند، يك امر طبيعي و از آثار و ثمرات همان حقيقت تلخ تاريخي است.

2 _ از اين حقيقت تلخ تاريخي و سختگيري خليفه، علت ايجاد بيت الأحزان در كنار بقيع و انگيزه انتخاب اين محل براي گريه كردن حضرت زهرا (عليه السلام) روشن مي شود؛ زيرا بديهي است كسي كه خواهر ابوبكر را به جرم گريه كردن در مرگ او مورد ضرب قرار مي دهد و كسي كه در حضور رسول خدا با ضرب تازيانه از گريه بانوان جلوگيري مي كند در غياب آن حضرت اجازه نخواهد داد بانويي در فراقش گريه و بر وي نوحه سرايي كند كه:

«يا ابتاه الي جبرئيل ننعاه يا ابتاه، جنة الفردوس مأواه». (2).

ماذا علي من شم تربة احمد

ان لايشم مدي الزمان غوالياً

صبت علي مصائب لوانها

صبت علي الأيام صرن ليالياً (3).

ص: 219

ص: 220

عثمان بن مظعون».

آري او بايد در بقيع و در گورستان رسمي شهر مدينه، كه در آينده پيكر هزاران نفر از صحابه و ياران پيامبر و شخصيتهاي علمي و محدثان و قاريان و تاريخ سازان را در آغوش خواهد گرفت، دفن شود تا ياد او در خاطره ها زنده و اثر قبر او در مرئي و منظر مسلمانان باقي بماند.

و اين است شريعت و قانون رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و سنت آن حضرت در مورد فرزند شانزده ماهه اش ابراهيم و در مورد يكي از يارانش به نام ابن مظعون.

ص: 221

از همين فكر پيروي نمودند و اين سنت در طول تاريخ مورد عمل قرار گرفت و در اين درك و بينش و در اين اعمال و برنامه ها كوچكترين مخالفتي ديده نشده بود تا اين كه در اواخر قرن هفتم هجري شخصي بنام «محمد بن تيميه» (1) كه داراي عقايد انحرافي در مسائل اساسي و در اصول و فروع اسلام بود به وجود آمد او بطوري كه در اصل توحيد داراي انحراف فكري و معتقد به تجسم بود احترام بر قبور بزرگان دين و آيين و ساختن گنبد و بارگاه در روي اين قبور و احداث مسجد در كنار آنها و مسافرت نمودن بقصد زيارت، حتي زيارت قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) را، نه تنها حرام و غير مشروع بلكه كفر و الحاد پنداشته و هر مسلمان كه اين اعمال را انجام دهد كافر و خارج از اسلام و در صورت عدم توبه، واجب القتل دانست و از بين بردن اين قبور و گنبد و بارگاهها و حتي ويران ساختن مساجدي را كه در كنار آنها ايجاد شده است واجب معرفي نمود.

عقايد وي كه از سوي علما و دانشمندان جهان اسلام بعنوان عقايد انحرافي و مغاير با اعتقادات صحيح اسلامي محكوم شده بود، با مرگش و مرگ شاگردش ابن قيم به بوته فراموشي سپرده شد و نام وي توأم با نفرت و انزجار و افكار او جزو افكار ضد اسلامي و مخالف با اصول مسلم و ثابت، مطرح مي گرديد ولي پس از گذشت شش قرن، عقايد وي مجدداً به وسيله شخصي بنام «محمد بن عبدالوهاب» در «نجد» مطرح شد گرچه او هم مانند خود «ابن تيميه» از سوي علماي اسلام مورد طرد قرار گرفت و در رد عقايدش كتابهايي به وسيله علماي اسلام و حتي كتابي به وسيله برادرش «سليمان بن عبدالوهاب» (2) تأليف و منتشر گرديد ولي همسويي او با بعضي از رؤساي قبايل عرب و پشتيباني بعضي

ص: 222

از كشورهاي غربي كه از طرفداران اين فكر تفرقه انگيز بودند، موجب گرديد اين گروه در منطقه حجاز به قدرت برسند كه يكي از اقدامات اوليه آنان، پس از تسلط، تخريب و انهدام آثار و گنبد و بارگاههايي بود كه در طول قرنها به وسيله مسلمانان به وجود آمده بود؛ آثاري كه در مكه و مدينه به شخص رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و خاندان گراميش متعلق بود، گنبد و بارگاههايي كه در بقيع و معلي و در شهر طائف از آن فرزندان و عشيره و اقوام و صحابه و ياران رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بود همه و همه با خاك يكسان گرديد، به طوري كه اگر وحشت و ترس از قيام مسلمانان سراسر جهان نبود، گنبد و بارگاه و قبر مطهر حضرت رسول (صلي الله عليه و آله) نيز از اين جسارت مستثني نمي شد. بهر حال اگر سنگ قبري كه به وسيله رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بر قبر عثمان بن مظعون نصب شده بود براي مروان بن حكم قابل تحمل نبود و بر قبر عثمان بن عفان منتقل نمود. وجود آثار و ضريح قبور فرزندان و اقوام رسول خدا (صلي الله عليه و آله) براي اين پيروان خط مروان، آنچنان سخت و غير قابل تحمل بود كه نه تنها اين آثار را به محل دلخواه خود منتقل ننمودند و يا بعنوان ارزشمندترين آثار مذهبي تاريخي و قديمي ترين آثار هنري اسلامي، در يكي از متاحف و موزه هاي دنيا نگهداري نكردند بلكه همه آنها را به آتش كشيده و يا قطعه قطعه نمودند كه اينك كوچكترين اثري از اين آثار گران بها باقي نيست.

ص: 223

زمان آن حضرت كجا؟

پاسخ: پس از ثابت شدن مشروعيت حفظ قبور و ابقاي آثار شخصيتهاي مذهبي و بلكه استحباب آن به وسيله عمل رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و تحقق اصل موضوع از نظر حديث و تاريخ، كيفيت و جزئيات آن قهراً تابع شرايط زمانها و مكانها خواهد بود و از اينجاست كه در دوران سخت اقتصادي آن روز، نيل به اين هدف بيش از آنچه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) انجام داد متصور نيست؛ زيرا در شرايطي كه بجاي كفن كردن بر پيكر تك تك شهداي اُحد پيكر دو شهيد را در يك قطعه كفن مي پيچند. (1) در جايي كه براي پيكر شخصيتي مانند حضرت حمزه (عليه السلام) تنها از يك قطعه نمد كوچك استفاده مي كنند و در اثر كوتاه بودن آن پاهاي مباركش را با علفهاي بياباني مي پوشانند. (2).

هنگامي كه ميهماني به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) وارد مي شود، تمام همسران آن حضرت اظهار مي دارند: در حجره آنان غذايي بجز آب وجود ندارد و آنگاه كه اين مهمان با دعوت بعضي از صحابه به خانه او وارد مي شود منحصراً با غذاي مختصري كه جهت اطفال تهيه شده است، پذيرايي و براي اختفاي اين سر، چراغ منزل خاموش مي شود و همه اعضاي خانواده با شكم گرسنه شب را سحر مي كنند. و آيه شريفه: (وَ يُؤْثِرُونَ عَلي أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ) به همين مناسبت نازل مي گردد و... (3).

آري در اين شرايط سخت اقتصادي كه در دوران حيات رسول خدا بر مردم مدينه حاكم بود، پرداختن به جزئيات بيشتر، امكان پذير نبود، همانگونه كه در مورد مسجدالنبي (صلي الله عليه و آله) و قبر شريف آن حضرت كه از اهميت بالايي برخوردار بودند توجه به جزئيات امكان پذير نبوده است.

ص: 224

ص: 225

باد و طوفان در بعضي قسمتهاي آن خاك رس ريخته شد، بطوري كه بهنگام باران شديد، همان خاكها بصورت گل به داخل مسجد فرو مي ريخت و شخص رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در ميان آب گل آلود نماز مي خواند و اثر گل در پيشاني مباركش ديده مي شد.

ص: 226

ص: 227

ميان تمام مساجد و معابد دنيا اولين و يا دومين مسجد مي باشد. همانگونه كه حرم شريف نبوي (صلي الله عليه و آله) با آن عظمت و شكوه و با آن مأذنه هاي سر به فلك كشيده اش و با آن گنبد سبز و فيروزه اي رنگش چشمها را خيره و دلها را به سوي خود جلب نموده است.

خلاصه پاسخ اين كه: اگر سادگي قبور در زمان حضرت رسول (صلي الله عليه و آله) دليل بر نفي وضع موجود و متداول در حرمهاي شخصيتهاي اسلامي باشد بايد در مسجدالنبي (صلي الله عليه و آله) و همه مساجد و معابد نيز از اين روش و از اين نوع تفكر پيروي نمود و تغيير و تحول اين مسجد را كه در طول چهارده قرن به وسيله بزرگان و شخصيتهاي اسلامي و با نظارت مستقيم علما و دانشمندان تكامل يافته است، تخطئه و بجاي توسعه و زيباسازي اين بناي باشكوه بر تخريب و انهدام آن اقدام و حالت اوليه اش را حفظ نمود.

آيا پيروان ابن تيميه مي توانند اين فكر و انديشه را بپذيرند و اين راه و روش را تأييد نمايند؟!

ص: 228

ص: 229

ص: 230

ص: 231

حرم همسران و دختران رسول خدا

ص: 232

ص: 233

ص: 234

قرنهاي اول به وسيله ديواري كه در اطراف آن ايجاد شده بود مشخص مي گرديد. و در نيمه دوم قرن نهم، كه فن معماري گسترش يافته بود، براي اين حرم نيز گنبد و بارگاه ساخته شده است. و اما تعداد همسران پيامبر كه در اين محل به خاك سپرده شده اند، دقيقاً مشخص نيست. بعضي از مورخان و محدثان پيشين؛ مانند كرماني و ابن نجار، نظرشان اين است كه چهار تن در اين محل دفن شده اند و تعداد چهار قبر هم ارائه شده است. بنابراين آنچه در قرنهاي اخير از سوي بعضي از نويسندگان ارائه شده و اين حرم بعنوان مدفن همه هشت تن همسران پيامبر (صلي الله عليه و آله) كه در مدينه با آن حضرت زندگي نموده اند، معرفي شده و علائمي كه بيانگر اين تعداد باشد در اين حرم نصب گرديده، دليلي بر تأييد آن در دست نيست بلكه همه اين معرفيها مبتني بر اشتهار عرفي و نقل اقوال مي باشد كه معمولاً در اين نوع حقايق، كه مورد توجه عامه و داراي جنبه قداست و معنويت مي باشد، در طول ساليان متمادي و با مرور زمان طولاني به وجود آمده است و به اين اعتبار كه: رسول خدا در مدينه با هشت بانو ازدواج كرده بود و لابد همه آنان در يكجا و در اين محل دفن شده اند، پديدار گرديده است.

ص: 235

داشته باشد، ولي بر همين مبني و بر اساس همين اشتهار عرفي، در كتاب خود كه در سالهاي اخير و پس از تخريب آثار بقيع تأليف نموده است، در مورد مدفونين در اين بقعه چنين مي نگارد:

«و در پن_ج مت_ري قب_ر عقي_ل ب_ه ط_رف جن_وب، در سم_ت چپ رهگذر، قبور همسران پيامبر (صلي الله عليه و آله) قرار گرفته است و آنها عبارتند از:

1_ بانو عايشه 2_ بانو سوده 3_ بانو حفص_ه 4_ بانو زينب 5_ بانو ام سلمه 6_ بانو جويرية 7_ بانو ام حبيبه 8_ بانو صفيه.»

وي سپس مي گويد:

«و اما بانو خديجه دختر خويلد، در مكه و بانو ميمونه در سرف (1) دفن گرديده اند. (2).

اين بود گفتار اين نويسندگان در مورد تعداد همسران رسول خدا (صلي الله عليه و آله) كه در بقعه ياد شده به خاك سپرده شده اند. ليكن بطوري كه ملاحظه فرموديد، شواهد و قرائن تاريخي، اين نظريه را نفي و حداقل مورد ترديد قرار مي دهد.

ص: 236

عشيره آن حضرت كه در حال حيات او، از دنيا رفتند، در بقيع دفن شدند. روايات و نصوص تاريخي نيز مبين اين حقيقت، بخصوص در مورد اين بانوان مي باشد.

بيهقي نقل مي كند كه يكي از دختران رسول خدا از دنيا رفت، آن حضرت فرمود: «الحقي بفرطنا عثمان بن مظعون». (1).

ابن شبه مشابه همين حديث را در مورد رقيه دختر آن حضرت نقل مي كند كه «لما ماتت رقية بنت رسول الله (صلي الله عليه و آله) قال رسول الله (صلي الله عليه و آله) الحقي بسلفنا الخير، عثمان بن مظعون». (2) و از گفتار نويسندگان در قرنهاي اخير، معلوم مي شود: «علاوه بر اين كه اين سه تن از دختران پيامبر (صلي الله عليه و آله) در كنار بقيع دفن شده اند، همه آنان هم در يك محل و در زير يك سقف و در داخل گنبد و بارگاهي قرار داشته اند و قبر هر سه تن در داخل يك ضريح واقع شده بود.»سيد اسماعيل مرندي كه در آخر سال 1255ه_. حرمين را زيارت كرده است، در مورد گنبد و بارگاههاي موجود در آن تاريخ مي گويد:

«و ديگر قبه بنات حضرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) است كه همه در يك ضريحند؛ بقول اهل سنت، رقيه، ام كلثوم و زينب، دختران رسول است.» (3).

فرهاد ميرزا مي نويسد:

«خلاصه، در برگشتن، بنات رسول الله (صلي الله عليه و آله) رقيه، ام كلثوم و زينب را زيارت كردم كه در يك بُقعه است.» (4).

ابراهيم رفعت پاشا از وضع موجود بقيع در زمان خويش و قبل از تخريب آثار آن، عكسي را از بقيع ارائه مي دهد كه تعدادي از قبه ها در اين عكس مشاهده مي شود و آنها را بدين ترتيب معرفي مي كند:

ص: 237

«گنبدي كه در سمت راست بيننده واقع شده، گنبد حرم ابراهيم، دومي قبه عقيل، قبه سوم متعلق به همسران پيامبر و چهارمين قبه متعلق به دخت_ران آن حض_رت؛ رقيه، ام كلثوم، و زينب مي باشد.» (1).

علي حافظ كه از نويسندگان متأخر است، محل اين حرم و قبور دختران پيامبر (صلي الله عليه و آله) را چنين معرفي مي كند:

«به فاصله ده متر و در سمت غرب، قبور همسران پيامبر و در كنار راه باريكه سيماني قبور دختران پيامبر را مشاهده مي كنيد و آنها عبارتند از ام كلثوم، رقيه و زينب.» (2).

ص: 238

هم_ه فرزن_دان رسول خدا (صلي الله عليه و آله) اعم از پسر و دختر بجز جناب اب_راهي_م، از خديج_ه (عليها السلام) متولد شده اند و آن حضرت داراي چهار فرزند دختر بوده و نام آنها به ترتيب سن: (1) 1_ زينب 2_ رقيه 3_ ام كلثوم 4_ فاطمه (عليها السلام) مي باشند. حضرت فاطمه (عليه السلام) گرچه از لحاظ سن كوچكترين دختر رسول خدا است ولي از لحاظ فضيلت و شخصيت برتري_ن آنهاست؛ زيرا گذشته از اين كه نسل پيامبر (صلي الله عليه و آله) از طريق فاطمه (عليه السلام) در پهنه گيتي باقي مانده است، در فضيلت و كرامت اين بانوي بزرگ اسلام آيات متعددي نازل گرديده و در تجليل و تكريم وي احاديث فراواني نقل شده است كه هيچيك از دختران پيامبر (صلي الله عليه و آله) با احترام فوق العاده اي كه به مناسبت انتسابشان به رسول خدا، از آن برخوردارند و مورد لطف و محبت آن حضرت بوده اند، داراي چنين فضيلت و مكرمت نيستند و در اين زمينه نگاهي اجمالي به منابع تفسيري و حديثي از شيعه و اهل سنت خواننده را مستغني و او را با اقيانوس عظيم فضائل اين يگانه يادگار رسول خدا آشنا مي سازد.

ص: 239

ص: 240

مسرت نمودند و بدينگونه ابوالعاص پس از مدتي اسارت در دست مسلمانان، آزاد و به سوي مكه رهسپار گرديد و گردن بند يادگاري خديجه را به زينب بازپس داد. ولي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بهنگام آزادي ابوالعاص با وي شرط نمود كه از اين پس زينب را در هجرت به مدينه آزاد بگذارد و او هم بر تعهد خود عمل نمود و با رسيدن به مكه زينب را به همراهي برادرش كنانة بن ربيع راهي مدينه ساخت.

ص: 241

قريشيها به شهر بازگشتند.» (1).

واقدي اضافه مي كند: ابوسفيان كه جزو شركت كنندگان در اين جريان بود، خطاب به كنانه چنين گفت:

«تو در اين اقدام خود اشتباه كرده و تصميم نابجايي گرفته اي كه دختر محمد را در روز روشن و در مقابل چشم اهل مكه از اين شهر بيرون كرده اي، مگر نمي داني از سوي پدرش چه فشاري بر ما وارد شده و چگونه ما را تحقير و خدايان ما را اهانت نموده است! آيا اين عمل تو تحقير و اهانت مجدد بر ما نيست؟! به خدا سوگند جلوگيري از سفر اين زن دردي را دوا نمي كند و ما كوچكترين اعتنايي بر او نداريم ولي هيچ عمل تحقيرآميز را هم تحمل نمي كنيم او را به مكه برگردان و مي تواني مخفيانه و بدور از چشم مردم راهي مدينه كني.»

و بدينگونه كنانه زينب را به مكه بازگرداند و پس از مدتي شبانه مجدداً به مدينه حركت داد و به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) لاحق گرديد. (2) بلاذري نقل مي كند: «هبار» به هنگام فتح مكه، از ترس جانش فرار نمود و بعدها در مدينه به حضور رسول خدا رسيد و شهادتين را بر زبان جاري و اسلام خود را اعلان نمود. رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمود: ديگر كسي متعرض «هبار» نشود، حتي سلمي كنيز آن حضرت كه هبار را نكوهش مي كرد و مي گفت: «لا اَنعَمَ الله بِكَ عَلَينا»؛ «قدمت مبارك مباد.» پيامبر پاسخ داد: «مهلاً فَقَدْ مَحا الإسلامُ ما قَبْلَه»؛ «آرام باش، اسلام گذشته ها را به فراموشي سپرده است.»

ص: 242

مال التجاره را رها و خود فرار نمودند ولي ابوالعاص براي باز پس گرفتن اموال خود، شبانه و مخفيانه وارد مدينه شد و به نزد زينب رفت و از وي پناه خواست تا مورد تعرض مسلمانان واقع نشود. زينب هم به وي پناه داد و روز بعد در حالي كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و مسلمانان مشغول نماز صبح بودند، از ميان صفوف بانوان آنان را بدينگونه مورد خطاب قرار داد: «اَيُها الناسُ اِني زَينَبُ بِنْتُ رَسولِ الله، آجَرتُ اَباالعاصِ بنِ رَبيع»؛ «اي مردم! من دختر پيامبرم و ابوالعاص را پناه داده ام.»

رسول خدا (صلي الله عليه و آله) پس از اتمام نماز فرمود: مردم! آنچه من از زينب شنيدم شما هم شنيديد؟ گفتند: بلي، فرمود: به خدا سوگند من از ورود ابوالعاص خبر نداشتم تا اين كه از زبان زينب شنيدم همانگونه كه شما شنيديد. آنگاه فرمود: «يجير علي المسلمين أدناهم»؛ «كمترين فرد از مسلمانان، حق پناه دادن بر مشركين را دارد و بر همه مسلمانان هم لازم است اين حق را مراعات و بر تعهد وي عمل كنند.» (1).

سپس به خانه زينب رفت و بر وي توصيه فرمود كه احترام ابوالعاص را حفظ كن ولي چون او مشرك و بر تو حرام است با او خلوت نكن. آنگاه دستور داد مسلمانان تمام اموال او را بدو برگردانند و در غير اين صورت پيمان شكني خواهد بود.

ص: 243

زينب در اواخر سال هشتم هجرت بدرود حيات گفت و با حضور و شركت رسول خدا تشييع و در بقيع به خاك سپرده شد و ابوالعاص در سال دوازده و به فاصله چهار سال از وفات همسرش، از دنيا رفت.

از نظر مورخان، وفات زينب در اثر همان عارضه خونريزي كه قبلاً نقل نموديم بوقوع پيوسته است، كه بهنگام خروج از مكه مورد تهاجم مشركان قرار گرفت و در اثر سقوط به روي تخته سنگ و سقط جنين و در اثر رعب و ترس، اين عارضه در وي بوجود آمد و تا آخر عمر ادامه داشت تا از دنيا رفت.

ص: 244

در ماه جمادي الأولي سال چهارم هجرت، در شش سالگي در اثر عارضه اي كه در چشم او بوجود آمد، از دنيا رفت و بعضي مي گويند: در دوران شيرخوارگي از دنيا رفت، ولي قتاده اصل موضوع را تكذيب نموده و مي گويد: همانگونه كه ام كلثوم از عثمان داراي فرزند نشد، رقيه هم از وي فرزندي به دنيا نياورده است. (1).

به هر حال، بطوري كه اشاره نموديم، رقيه پس از مراجعت از حبشه، به همراهي عثمان وارد مدينه گرديد و بنا به نقل محب الدين طبري، از ابن قيتبه پس از يكسال و ده ماه و بيست روز از ورود رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به مدينه، با مرض حصبه از دنيا رفت و در بقيع به خاك سپرده شد.

ص: 245

لاتحبني و لا احبك»؛ «ديدي چگونه آيين تو را نپذيرفتم و دخترت را طلاق گفتم؟! من با تو دشمنم همانگونه كه تو با من دشمني.» آنگاه جسارت و بي ادبي را به آنجا رساند كه از لباس پيامبر گرفت و با شدت به سوي خود كشيد؛ بطوري كه يقه آن حضرت پاره گرديد. رسول خدا در پاسخ اين جسارت و بي ادبي عتيبه، چنين فرمود: «اما اِني اسأل الله أن يسلط عليك كلبة»؛ «من هم از خدا مي خواهم سگي را بر تو مسلط كند.»

عتيبه پس از اين جريان مكه را به سوي شام ترك نمود تا اين كه شبي در گوشه اي از بيابان شامات، بنام «زرقا» در حالي كه به استراحت پرداخته بودند، مورد حمله شيري قرار گرفت و بدن او در زير پنجه هاي قوي شير تكه تكه گرديد و نفرين رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در مورد او به اجابت رسيد. (1).

ص: 246

آنها بدون ذكر نام و «ابنة لرسول الله» عنوان شده است (1) ولي همزم_ان بودن ف_وت رقيه با جن_گ بدر و دفن پيك_ر او قبل از مراجعت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) صحت نظر علماي تراجم و وقوع اين جريان به هنگام دفن ام كلثوم را تأييد مي كند.

ص: 247

ص: 248

ص: 249

بقعه عقيل بن ابي طالب

ص: 250

ص: 251

4 _ محي الدين لاري (متوفاي 933 ه_. ق.) در سفرنامه منظومش، در وصف بعضي از قبور بقيع مي گويد:

يك طرفش ظل ظليل عقيل

وز طرفي مالك امام جليل (1).

5 _ ديار بكري (متوفاي 982 ه_. ق.) مي گويد: «در بقيع، مرقد ديگري است كه گويند قبر عقيل بن ابي طالب و فرزند برادرش عبدالله بن جعفر در داخل آن واقع گرديده است ولي نقل صحيح اين است كه قبر عقيل در داخل خانه خويش قرار گرفته است. (2).

6 _ عبدالحق دهلوي (متوفاي 1052 ه_. ق.) مي نويسد: «و يكي ديگر، بقعه عقيل بن ابي طالب است كه در استجابت دعا در نزد آن اثري آمده است.» (3).

7 _ عباسي از مدينه شناسان قرن يازدهم ه_. ق. در دو مورد به معرفي قبر عقيل ابن ابي طالب پرداخته است، چرا كه وي هم قبور همسران رسول خدا (صلي الله عليه و آله) را در سمت قبله بقعه عقيل معرفي مي كند و هم قبور دختران رسول خدا را نزد قبر عقيل مي داند و مي گويد: «وَ مِنْها رَوضَة بِقرب مشهد عقيل يقال ان فيها ثلاثة من أولاد النبي (صلي الله عليه و آله)». (4).

8 _ سيد اسماعيل مرندي (متوفاي1255 ه_. ق.) چنين نوشته است: «ديگر قبه حضرت عقيل بن ابي طالب برادر حضرت امير (عليه السلام) است كه با عبدالله بن جعفر در يك قبر مدفون است.» (5).

9 _ نايب الصدر شيرازي (متوفاي 1305 ه_. ق.) گويد: «جناب عقيل هم بقعه دارند.

ص: 252

چند شعر بر سر در، به زبان تركي است كه يكي از آنها اين است: «قبه حضرت عقيلي كورن صاحب عقل ودها.» (1).

10 _ رفعت پاشا در مرآة الحرمين عكسي را كه متعلق به سال 1325 ه_. ق. است ارائه مي دهد و مي نويسد: «در اين عكس تعدادي از گنبدها مشاهده مي شود و اولين گنبد كه در دست راست واقع شده، متعلق به ابراهيم فرزند رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و دومي متعلق به عقيل و سومي بقعه همسران پيامبر... مي باشد.» (2).

و اين بود گوشه اي از اعتراف و تأييد نويسندگان و مورخان تا سال 1325 ه_. ق. يعني بيست سال قبل از تخريب آثار و بقاع در بقيع.

ص: 253

غرب جنوبي (بقيع) كه در داخل دو جدول سيماني حركت مي كنيد سه قبر را مشاهده خواهيد نمود، اين قبرها به عقيل و ابوسفيان و عبدالله بن جعفر _ مرد سخي عرب _ تعلق دارد.» (1).

ص: 254

ص: 255

ص: 256

نمودن با آن حضرت معذور بود با تقديم سه فرزندش ارادت و مواسات خود را نسبت به حسين بن علي (عليه السلام) اظهار نمود. (1).

ص: 257

ص: 258

خطابت قرار دهد و بر سخنت پاسخ گويد. (1).

به طوري كه قبلا اشاره نموديم عبدالله جعفر در سال 90 هجري در مدينه بدرود حيات گفت و پيكرش در كنار قبر عمويش عقيل بن ابي طالب به خاك سپرده شد.

ابن اثير متوفاي 630ه_. ق. مي گويد در سنگ قبر عبدالله اين دو بيت نوشته شده است:

مُقيمٌ إلي أن يَبْعَثَ اللهُ خَلقَهُ

لِقائُكَ لا يُرْجي وأنْتَ قَريبٌ

تزيدُ بليً في كل يوم وليلة

وتُنسي كما تَبْلي وأنتَ حَبيبٌ

تا قيامت در اين قبر خواهي بود و ديگر اميدي به ديدارت نيست گر چه با مردم نزديكي به گونه اي كه استخوان هايت با مرور زمان مي پوسد. ياد تو نيز از خاطرها محو خواهد گرديد. گر چه روزي محبوب خلق بودي.

ضمناً از مطالب گذشته و با دلايلي كه ذكر گرديد معلوم شد قبري كه در باب الصغير دمشق به عقيل بن ابي طالب و قبر ديگر كه به عبدالله جعفر منتسب است هيچ دليل تاريخي آنها را تأييد نمي كند.

ص: 259

عقيل قبل از جنگ حديبيه به مدينه هجرت نمود. او علاوه بر قرابت و قوم و خويشي با رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و امير مؤمنان (عليه السلام) جزء اصحاب و ياران آن دو بزرگوار نيز بود.

عقيل در سال پنجاه هجري در مدينه از دنيا رفت و در داخل خانه خود، كه در كنار بقيع قرار داشت، به خاك سپرده شد.

ص: 260

ص: 261

ممكن نمايد و مراجعه كننده را با هاله اي از ابهام مواجه سازد؛ زيرا عقيل بني هاشم از جهات عديده به ويژه از سه محور زير مورد تهاجم مخالفينش قرار گرفته و از اين سه بعد شخصيت معنوي و موضع گيري فكري مذهبي او مورد سؤال واقع شده است.

1 _ تاريخ اسلام و هجرت او.

2 _ حضور وي در جنگ ها.

3 _ ملاقات او با معاويه.

مخالفان عقيل ابن ابي طالب به ويژه سردمداران بني اميه خواسته اند در هر يك از موارد سه گانه با تحريف حقيقت او را متهم و مورد نكوهش قرار دهند و از اين راه كينه عميق دروني و رنج عداوت و دشمني خود را كه از او و برادرش امير مؤمنان در دل داشتند تشفي بخشند.

و از اينجا است مي بينيم اسلام و هجرت او را كه پس از جنگ بدر و در سال دوم هجرت به وقوع پيوسته است در سال هشتم معرفي نموده اند.

و او را كه به همراه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در فتح مكه و جنگ حنين شركت نموده و پس از آن در اثر از دست دادن بينايي از حضور در جنگ ها محروم شده است نه به عنوان كسي كه از شركت نمودن در جنگ هاي دوران پيامبر (صلي الله عليه و آله) و دوران امير مؤمنان (عليه السلام) امتناع ورزيده بلكه به عنوان فردي كه در صفين جزء لشكريان معاويه و در جبهه مخالف امير مؤمنان بوده قلمداد گرديده است.

در مورد ملاقات وي با معاويه نيز كه پس از شهادت امير مؤمنان و در راستاي دفاع از آن حضرت به وقوع پيوسته است با تحريف گسترده اي مواجه هستيم كه تاريخ اين سفر، در دوران حيات امير مؤمنان و انگيزه آن اهداف مادي و پناهنده شدن به دربار معاويه معرفي گرديده است. و چون طرح اين مسائل در اين مجموعه خارج از موضوع است خواننده ارجمند را به مطالعه مجموعه ديگري به نام «عقيل بن ابي طالب» كه در آستانه انتشار است ارجاع و در اينجا بخشي از فضائل او را در اختيار خواننده عزيز قرار مي دهيم.

ص: 262

ص: 263

فرزندان ابوطالب شخصيتهايي مانند امير مؤمنان (عليه السلام) و ابو المساكين جعفر طيار و بزرگترين آنان؛ طالب وجود داشت و جاي شك نيست «شيخ ابطح» كه با داشتن چنين فرزنداني، نسبت به عقيل اظهار علاقه بيشتري مي كند، به جهت فضايل اخلاقي و معنوي است كه به طور ارثي و اكتسابي در او نهفته مي بيند.

ابن ابي الحديد در شرح و تأييد متن اين حديث مي نويسد:

«آري ابوطالب در ميان فرزندانش، عقيل را بيش از ديگران دوست مي داشت و از اين رو در سال قحطي، آنگاه كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و عمويش عباس به ابوطالب پيشنهاد كردند تا فرزندانش را در اختيار آنان بگذارد تا از بار سنگين هزينه زندگي اش قدري بكاهد، ابوطالب در پاسخ آنان چنين گفت: «دعوا لي عقيلا و خذوا من شئتم»؛ «عقيل را براي من بگذاريد و ساير فرزندانم هر كدام را مي خواهيد با خود ببريد.»

سرانجام عباس سرپرستي جعفر را و رسول خدا (صلي الله عليه و آله) سرپرستي علي را به عهده گرفتند. (1).

2 _ شيخ صدوق اين حديث را از ابن عباس چنين نقل نموده است كه: امير مؤمنان (عليه السلام) به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) عرضه داشت: «يا رَسُولَ اللهِ اِنَكَ لَتُحِب عَقيلا؟ قال: اي والله اِني لأحبه حُبَين: حباً لهُ و حباً لحب أبي طالب له وان ولده لمقتول في محبة ولدك». (2).

3 _ باز رسول خدا (صلي الله عليه و آله) خطاب به امير مؤمنان (عليه السلام) فرمود: «كأني بك (يا علي) و أنت علي حوضي تذود عنه الناس وان عليه لأباريق مثل عدد نجوم السماء واني وأنت والحسن والحسين وفاطمة وعقيل وجعفر في الجنة إخواناً علي سرر متقابلين...» (3).

4 _ همچنين امير مؤمنان از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) نقل نموده است كه فرمود: «اعطي لكل نبي سبعة رفقاء نجباء و أعطيت أنا أربعة عشر فذكر منهم عقيلا.» (4).

ص: 264

ص: 265

حضرت در خطبه هاي جمعه مورد لعن قرار مي گرفت. (1).

عقيل در شرايطي و در مجلس و محفلي به نقل اين فضائل لب به سخن گشوده و از مظلوميت امير مؤمنان (عليه السلام) دفاع نموده است كه خود آن حضرت چنين دفاع را، حتي از سوي كساني كه بعنوان اعتراض او را ترك نموده و به معاويه پيوسته اند، ستوده و كشته شدن آنها را در اين راه، شهادت در راه خدا معرفي كرده است. (2).

اينك چند نمونه از گفتگوهاي عقيل و معاويه را، كه درباره امير مؤمنان بوده، مي آوريم تا روشن شود آنچه عقيل درباره آن حضرت گفته است، دفاع و بيان فضيلت و تجليل صريح از شخصيت آن بزرگوار و نكوهش از معاوية بن ابوسفيان بوده است:

1 _ ثقفي در الغارات نقل مي كند:

پس از ورود عقيل به شام، معاويه يكصد هزار درهم پول در اختيار وي قرار داد و اين جمله را هم گفت: «يا اَبايَزيد اَنَا خَيرٌ لَكَ أَمْ عَلِي؟»؛ «عقيل! آيا من براي تو بهترم يا برادرت علي؟!»

عقيل در پاسخ وي گفت: «وجدتُ عَلِياً أنظر لنفسه منه لي و وجدتك أنظر لي منك لنفسك».

«معاويه! علي را چنين يافتم كه دقت و نظارتش براي نجات خويش بيش از اين بود كه مرا ملاحظه كند و تو را چنين يافتم كه ملاحظه ات نسبت به من بيش از نجات خويشتنت مي باشد.» (3).

2 _ و نيز بنا به نقل بلاذري، معاويه در مجلسي به عقيل گفت:

«يا أبا يزيد أنا خير لك من أخيك علي!»؛ «من براي تو از برادرت علي بهترم!» عقيل

ص: 266

در پاسخ وي گفت:

«اِنَ أخي آثر دينه عَلي دُنياه و أنت آثرتَ دُنياك عَلي دينك، فَاَخي خَير لنفسه منك علي نفسك و أنت خير لي منه». (1).

«برادرم دينش را بر دنيا مقدم ساخت و تو دنيا را بر دينت، پس برادرم براي دين خود بهتر است از تو نسبت به دينت و لذا براي دنياي من تو بهتر از او هستي.»

3 _ در مجلس ديگري معاويه چنين گفت:

«اگر عقيل نمي دانست كه من براي او بهتر از برادرش هستم، هيچگاه در نزد ما توقف نمي كرد، عقيل در پاسخ وي گفت: «أخي خيرٌ لي في ديني و أنت خير لي في دنياي و قد آثرت دنياي و اسئل الله تعالي خاتمة الخير»؛ (2) «برادرم از لحاظ ديني برايم بهتر بود و تو از لحاظ دنيا، و من اينك دنيا را در پيش گرفته ام و از خدا مي خواهم عاقبت بخيرم گرداند.»

4 _ روزي معاويه از عقيل پرسيد:

«كيف تركت عَلِياً و أصحابه؟»؛ «علي و يارانش را چگونه ديدي؟» عقيل گفت: «كأنهم أصحاب محمد اِلا أَنَهم لم أر رسول الله فيهم. و كأنَكَ و أصحابك أبوسفيان و أصحابه اِلا اني لم أر أباسفيان فيكم» (3)؛ «گويي آنان ياران و اصحاب پيامبرند، فقط رسول خدا را در ميانشان نديدم اما تو و يارانت را همانند ابوسفيان و ياران ابوسفيان ديدم، جز اين كه خودِ ابوسفيان را در ميان شما نديدم.»

5 _ فضيلتي كه تنها از زبان عقيل مي شنويم:

درباره اهتمام امير مؤمنان به بيت المال و اين كه همه افراد در بهره برداري از آن، حتي از نظر زمان نيز مساوي و برابرند و براي كسي حق تقدم نيست، مطلبي از عقيل نقل شده كه او اين حادثه و فضيلت را در مجلس معاويه مطرح نموده است و ظاهراً از هيچ

ص: 267

كس نقل نشده و در هيچيك از منابع تاريخي و حديثي نيامده است و اگر اين فضيلت را از زبان عقيل نشنيده بوديم؛ مانند فضائل بسيار ديگر از امير مؤمنان و ساير ائمه (عليهم السلام) به دست فراموشي سپرده مي شد. ابن ابي الحديد اين حادثه جالب تاريخي را چنين آورده است:

معاويه روزي داستان آهن گداخته شده را، كه در ميان عقيل و امير مؤمنان (عليه السلام) واقع شده بود، از وي پرسيد. (1) عقيل گريه كرد و گفت:

«معاويه! برادرم علي در مورد بيت المال داستاني جالبتر از اين دارد، اول آن را بگويم سپس داستان آهن گداخته شده را. آنگاه چنين گفت: براي حسين فرزند برادرم ميهماني وارد شد و او براي پذيرايي ميهمان يك درهم قرض كرد و با آن نان تهيه نمود و چون براي خورشت چيزي نداشت از قنبر خادم علي (عليه السلام) خواست تا يكي از چند مشك عسلي را كه از يمن آمده بود، باز كند و مقداري عسل براي پذيرايي ميهمان در اختيار وي قرار دهد. پس از چند روز كه چشم علي به مشك افتاد، فرمود: قنبر! گويا اين مشك باز شده است. قنبر جريان را براي حضرت عرض كرد و علي از اين پيشامد خشمگين گرديد و فرمود: حسين را حاضر كنيد، آنگاه تازيانه را به سوي وي بلند كرد كه صداي حسين بلند شد: «بحق عمي جعفر!»؛ «پدرجان تو را به جان عمويم جعفر آرام باش!» «و هرگاه او را به حق جعفر قسم مي دادند، ساكت مي شد.» وقتي ناراحتي اش فرو نشست، فرمود: فرزندم! چرا قبل از تقسيم بيت المال از عسل برداشته اي؟! عرض كرد: پدر! ما هم در آن سهمي داريم و به هنگام تقسيم محاسبه مي كنيم. علي (عليه السلام) فرمود: «پدرت به قربانت، گرچه تو در آن حق داري، ليكن نبايد پيش از ساير مسلمانان از حق خود استفاده كني؛ «اما لو لا أني رأيت رسول الله (صلي الله عليه و آله) يقبِل ثنيتك لأوجعتك ضرباً»؛ «اگر خود شاهد نبودم كه رسول خدا لب و دندانت را مي بوسيد، با تازيانه مي آزردمت. عقيل مي گويد: آنگاه علي يك درهم از لاي پيراهنش درآورد و به قنبر داد و دستور داد كه با آن بهترين عسل را تهيه كند، معاويه! بخدا سوگند من به دستهاي علي تماشا مي كردم كه چگونه دهانه مشك را باز كرده و قنبر آن عسل را به مشك مي ريخت و خود علي دهانه مشك را محكم مي بست و اين

ص: 268

در حالي بود كه اشك از چشمان وي جاري بود و در حق حسين (عليه السلام) دعا مي كرد؛

(والله لكأني أنظر إلي يَدَي علي و هي عَلي فم الزق و قنبر يقلب العسل فيه، ثم شده و جعل يبكي و يقول: اللهم اغفر للحسين فانه لم يعلم). (1).

معاويه وقتي اين جريان را از زبان عقيل شنيد، گفت:

از كسي ياد كردي كه فضيلتش قابل انكار نيست. خدا رحمت كند ابوالحسن را. او بر گذشتگان سبقت جست. و آيندگان را بر خاك عجز نشانيد.» عقيل! اينك داستان حديده محماة را بگو.

عقيل گفت: ماجرا از اين قرار است كه قحطي و تنگ دستي سختي بر من روي آورد و از علي (عليه السلام) استمداد نمودم، اما او اعتنايي نكرد. دست اطفالم را گرفتم در حالي كه فقر و نداري از سر و صورت آنان ظاهر بود. نزد او رفتم و براي رفع فقر و گرسنگي ياري جستم. علي گفت: اول مغرب به نزد من آي. وقت موعود در حالي كه يكي از فرزندانم دست مرا گرفته بود در نزد وي حاضر شدم. به فرزندم گفت: تا دور شود، آنگاه به من گفت: عقيل! بگير، من هم، از آنجا كه فقر و تنگ دستي عذابم مي داد، به خيال اين كه كيسه درهم و ديناري تحويلم مي دهد با حرص و اشتياق گرفتم. ناگاه دستم را به قطعه آهني داغ گذاشتم. آنچنان داغ بود كه گويي آتش از آن متصاعد است! آن را دور انداختم و مانند گاوي كه در زير كارد سلاخ قرار گيرد، نعره كشيدم. علي گفت: «مادر به عزا! اين نعره تو، از آهني است كه با آتش دنيا داغ شده است، فردا من و تو چگونه خواهيم بود اگر با زنجيرهاي جهنم ما را ببندند! و اين آيه را خواند: (إِذِ اْلأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ وَ السَلاسِلُ يُسْحَبُونَ) (2) سپس فرمود: عقيل! تو در نزد من بيش از سهمي كه خدا قرار داده، حقي نداري، مگر آنچه را كه مي بيني. اينك به

ص: 269

خانه ات باز گرد.»

معاويه با شنيدن اين حادثه از سر اعجاب، اين جمله را بر زبان مي راند: «هيهات هيهات كه مادرها از آوردن فرزندي مانند علي عقيمند. (هيهات عقمت النساء أَنْ يَلِدْنَ مِثْلَهُ). (1).

6 _ دفاع عقيل از ياران امير مؤمنان

در اين چند نمونه از گفتگوهاي عقيل با معاويه، ملاحظه نموديد كه او گاهي با يك جمله كوتاه و گاهي با بيان يك حادثه، توانسته است حق مطلب را درباره امير مؤمنان (عليه السلام) بيان كند و برخلاف خواسته معاويه از روش آن حضرت با مدح و نيكي ياد كند و در عين حال از راه و روش معاويه انتقاد نمايد.

گفتني است، مراجعه به منابع، اين حقيقت را ثابت مي كند كه دفاع عقيل منحصر به شخص امير مؤمنان (عليه السلام) نبوده بلكه گاهي كه بحث و گفتگو به اصحاب و ياران آن بزرگوار منتهي مي شد، عقيل با صراحت كامل از آنها نيز دفاع مي نمود و علي رغم كراهت معاويه از شنيدن فضائل و صفات نيك آنان، به ذكر آنها پرداخته است.

يكي از اين موارد را مسعودي، طي گفتار مشروحي كه بين عقيل و معاويه واقع شده، نقل نموده است و ما خلاصه آن را مي آوريم:

وي مي نويسد:

روزي عقيل وارد مجلس معاويه شد و معاويه از اين كه برادر علي بن ابي طالب به نزدش آمده، شادمان گرديد و در ضمن اكرام و احترام از وي پرسيد: عقيل! علي را چگونه ديدي؟

عقيل پاسخ داد: «عَلي ما يحب الله و رسوله و ألفيتك علي ما يكره الله و رسوله»؛ «او را آنچنان ديدم كه خدا و رسولش از وي راضي بود و تو را آنچنان ديدم كه خدا و پيامبرش ناراضي است»

معاويه: عقيل! اگر ميهمان ما نبودي، پاسخ تو آنچنان بود كه تو را مي آزرد. سپس براي

ص: 270

اين كه گفتار عقيل را قطع كند تا سخن تلخ ديگري از وي نشنود، مجلس را ترك نمود. روز بعد بار ديگر عقيل را احضار و همان پرسش قبل را تكرار كرد: «كَيفَ تركت علياً أخاك؟» عقيل پاسخ داد: «تركته خيراً لنفسه منك و أنت خيرٌ لي منه»؛ «او را به گونه اي ديدم كه براي خودش بهتر بود و تو براي من بهتري»

معاويه: عقيل! پيري و گذشت زمان، تو را تغيير نداده و هنوز هم با وجود افرادي از بني هاشم، به خود مي بالي.

عقيل: «ولكن أنت يا معاوية اذا افتخرت بنو امية فيمن تفتخر؟»؛ «معاويه! اگر بني اميه بخواهد با وجود افرادي از اين قبيله افتخار كند، تو با كدام يك از سرشناسان آنها به خود افتخار مي كني»

معاويه: اي ابايزيد، به خدايت سوگند، ساكت باش؛ زيرا من منظوري نداشتم اما مي خواهم از وضع ياران علي كه به آنها آگاهي كامل داري بپرسم، معاويه آنگاه از آل «صوحان» كه چند برادر و در ارادت و صميميت نسبت به امير مؤمنان شهرت داشتند، شروع كرد. عقيل از ميان آنان اول درباره صعصعه سخن گفت: «عظيم الشأن، عضب اللسان، قائد فرسان، قاتل أقران، قليل النظير»؛ «او مردي است داراي مقامي بس بلند، در گفتار شيرين زبان، در جنگ فرماندهي شجاع، قاتل هماوران و بالأخره مردي است كم نظير.»

آنگاه چنين گفت: و اما برادرانش زيد و عبدالله به سيلي مي مانند كه صفوف دشمن در مقابلش تاب مقاومت ندارد و به كوه بلندي شبيهند كه ديگران در سختيها به آنها پناه مي برند. مرداني هستند سرا پا اراده و تصميم، بطوري كه هيچ سستي بدان راه ندارد.

ص: 271

«بسم الله الرحمن الرحيم، ذكرالله اكبر و به يستفتح المستفتحون و أنتم مفاتيح الدنيا و الآخرة، فقد بلغ مولاك كلامك عدو الله وعدو رسوله فحمدت الله علي ذلك و سألته أن يفي بك الي الدرجة العليا...»

«... ياد خدا بزرگترين ذكرها است و هر امري بايد با ياد و نام او شروع شود و شما خاندان، مفاتيح و كليدهاي خير دنيا و آخرت هستيد. اين خادم و غلام تو گفتار تو را كه با دشمن خدا و دشمن رسولش انجام گرفته دريافت نمود، از خداوند مسألت دارم تو را بر اين اظهار حقيقت از مقامي والا برخوردار سازد.» (1).

ص: 272

1 _ مسلم 2 _ جعفر اكبر 3 _ عبدالله اكبر 4 _ عبدالرحمان 5 _ محمد، كه همه فرزندان عقيل بن ابي طالب بودند. (1).

ابوالفرج اصفهاني هم پنج نفر شهيد از فرزندان عقيل را اينچنين معرفي مي كند:

1 _ مسلم بن عقيل.

2 _ عبدالله اصغر بن عقيل كه مادر وي بطوري كه مدائني گفته كنيز بوده.

3 _ عبدالله اكبر بن عقيل باز طبق نقل مدائني مادر وي كنيز بوده.

4 _ علي بن عقيل.

5 _ جعفر بن عقيل. (2).

ص: 273

ابن ابي طالب كه ابوالفرج اصفهاني از آنها ياد كرده و به نام معرفي نموده است.

بنا به نقل مرحوم شيخ صدوق (رحمه الله) در امالي در ضمن يك روايت مفصل، در جريان عاشورا، دو تن از فرزندان مسلم بن عقيل به نام محمد و ابراهيم به اسارت گرفته شده و پس از يكسال كه در كوفه زنداني بودند، با طرز فجيع به شهادت رسيده و به پدر و دو برادر شهيد خود ملحق گرديده اند. (1).

طبق اين آمار كه ملاحظه فرموديد، مجموع اولاد عقيل كه در حادثه عاشورا به فيض شهادت نايل گشتند، بالغ بر دوازده نفر است كه شش تن از فرزندان و شش تن ديگر از احفاد و نوادگان اين «ابوالشهدا» مي باشد.

ص: 274

ص: 275

ص: 276

ص: 277

بقعه حليمه سعديه مرضعه رسول خدا

ص: 278

حسام السلطنه 1330 در شمارش بقاع موجود در بقيع مي گويد: «... نهم بقعه حليمه سعديه است» (1).

ريچارد بورتون از جهانگردان غربي كه در سال 1853 ميلادي - 1276ه_. ق. بقيع را ديده است. مي گويد: «سومين جايي كه ديديم بقعه ايست كه در روي قبر حليمه سعديه بنا شده است» (2).

با اين كه از تخريب اين بقاع بيش از هفتاد سال مي گذرد ولي در عين حال از جمله قبوري كه هنوز از بين نرفته است يكي قبر حليمه سعديه است كه در آخر بقيع معروف، و مشهور و مورد توجه زائران است و از قبرهايي است كه در نقشه هاي موجود و تأليفات جديد، منعكس و مشخص گرديده است؛ مانند «تاريخ المعالم المدينة المنوره» (3).

ص: 279

آنجا افتاد و خطاب به مغيره گفت: مغيره! ريسمانت را از قبر مادر من كنار بكش. مغيره خواست با استفاده از موقعيت خود در نزد عثمان، نسبت به زبير بي اعتنايي كند ليكن وقتي خبر به عثمان رسيد به مغيره دستور داد طبق درخواست زبير عمل كند و مغيره عقب نشيني كرد و لذا در اين قسمت از ديوار خانه انحراف وجود دارد (1).

ابن نجار (متوفاي 643 ه_. ق.) مي گويد: «و قبر صفيه بنت عبدالمطلب عمة النبي في تربة في أول البقيع» (2).

سمهودي (متوفاي 911ه_. ق.) آورده است: «از مشاهد و مدفنهاي معروف، مدفن صفيه عمه پيامبر و مادر زبير بن عوام است و اين مدفن، آنگاه كه از باب البقيع (3) خارج شديد در دست چپ شما قرار مي گيرد. اين مدفن بنايي از سنگ دارد ولي گنبدي در روي آن نيست.»

و اضافه مي كند: «مطري گفته است كه قرار بود گنبد كوچكي نيز بر آن بنا كنند ولي انجام نگرفت.»

مشابه همين جمله را صاحب عمدة الاخبار، كه از علماي اواخر قرن دهم است، آورده، مي گويد: «و قبرها أول ما تلقي عن يسارك عند خروجك من باب (4) البقيع» (5).

اين بود نظريه چهار مدينه شناس معروف كه كتاب و تأليف هر يك از آنها در دسترس همگان است و در فن خود جزء منابع مورد اعتماد مي باشد.

ص: 280

مدفن صفيه عمه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و مادر زبير است. (1).

2 _ ابن بطوطه (متوفاي 779 ه_. ق.) مي نويسد: «البقيع و تخرج عليه علي باب يعرف بباب البقيع و أول ما يلقي الخارج اليه علي يساره عند خروجه من الباب قبر صفية بنت عبدالمطلب وهي عمة رسول الله» (2).

2 _ سيد اسماعيل مرندي در سفرنامه خود («توصيف المدينة»، 1255ه_. ق.) چنين آورده: «وديگر، قبه حضرت صفيه بنت عبدالمطلب عمه حضرت رسول و مادر زبير است.» (3).

اين بود نظريه مدينه شناساني از قرن اول تا يازده هجري و همچنين نظريه سه تن از جهانگردان مسلمان و زائران «مدينة الرسول» از اوائل قرن هفتم تا اواسط قرن سيزدهم هجري.

ص: 281

ص: 282

و همچنين بيست و هفت سال قبل از وي، حسام السلطنه در سفرنامه اش از بقعه خارج بقيع، به عنوان «بقعه صفيه و عاتكه» نام مي برد. (1).

البته از آنان انتظار بيش از اين نيست؛ زيرا اولي يكي از درجه داران عالي رتبه مصر بود كه با سمت فرماندهي نيروي محافظ محمل، از طرف پادشاه مصر به حجاز سفر كرده و دومي يكي از وزراي دوران قاجار است كه ديده ها و شنيده هاي خود را به رشته تحرير درآورده اند. (2).

از مطالبي كه مؤيد نظريه ما است، گفتار علي حافظ از نويسندگان اخير و از اهالي مدينه است. او مي گويد: «در اين محل دو قبر وجود دارد؛ يكي قبر صفيه و ديگري در ميان مردمِ مدينه شهرت دارد كه به عاتكه متعلق است و لذا اين بخش را بقيع العمات مي گويند آنگاه اضافه مي كند: ولي از نظر تاريخي هجرت عاتكه به مدينه معلوم نيست و حتي پذيرفتن اسلام از سوي وي نيز مورد اختلاف است. (3).

نگارنده در تأييد اين مطلب مي گويد: مراجعه به كتب رجال و تراجم هم مبين اين است كه از ميان پنج عمه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) تنها صفيه به مدينه مهاجرت كرده و بقيه آنها يا قبل از اسلام از دنيا رفته اند و يا به عللي از جمله در اثر ممانعت همسرشان به مدينه هجرت ننموده اند.

ابن قتيبه (م 276) مي گويد: «وَلَم تسلم من عماته (صلي الله عليه و آله) إلا صفيه»؛ (4) «از عمه هاي رسول بجز صفيه هيچ يك اسلام را نپذيرفت.»

عزالدين جزري (م630 ه_.) مي گويد: «و اسلمت عمته صفية اجماعاً و اختلفوا في اروي و عاتكه» (5) ابن عبدالبر (م463 ه_.) مي گويد: «اختلف في اسلام عاتكه والاكثر

ص: 283

يأبون ذلك». (1).

ابن حجر عسقلاني اول به اختلاف موجود در اسلام عاتكه اشاره مي كند و سپس مي گويد: «ابن اسحاق به صراحت گفته است كه از عمه هاي رسول (صلي الله عليه و آله) بجز صفيه هيچ يك ايمان نياورده ولي بعضي درباره عاتكه با استناد به شعري كه در وصف پيامبر سروده است، معتقدند كه او نيز ايمان آورده است.» (2).

به هر حال اولا: از نظر تاريخي، اسلام عاتكه معلوم نيست بلكه عدم اسلام او معلوم است.

ثانياً: دليلي بر هجرت او بمدينه وجود ندارد بلكه عدم هجرت او از مسلمات است.

و ثالثاً اگر همه اين احتمالات را بپذيريم با استناد به كدام دليل تاريخي مي توان ادعا كرد كه جسد او در كنار خواهرش صفيه و در خارج بقيع دفن گرديده و پس از سيزده قرن به بقيع منضم شده است و نه در نقاط ديگر بقيع.

ص: 284

نيست و شايد پيدايش آن به ربع قرن هم نرسد ولي مانند قبر عاتكه و بيت الاحزان در خارج بقيع، به سرعت و سينه به سينه منتشر شده و حتي به بعضي از كتابها راه يافته است! (1).

آري تنها مدرك اين موضوع، نوحه سرايي مداحان و نوحه خوانان در كنار قبر صفيه است كه: «ويك لا تدعوني أم البنين!».

پاسخ يك سؤال: گاهي كه سخن از بي اساس بودن وجود قبر ام البنين در كنار قبر صفيه به ميان مي آيد بلافاصله اين سؤال ساده از سوي بعضي ها مطرح مي شود كه «اگر قبر ام البنين در آن محل نيست پس در كجاي بقيع قرار گرفته است؟!».

پاسخ اين سؤال با توجه به مطالب گذشته و اينكه از انضمام مقبره و يا قبر صفيه به بقيع هنوز يك قرن نمي گذرد و اين منطقه در طول بيش از سيزده قرن خارج از بقيع بوده روشن مي شود.

گذشته از اين بايد در پاسخ اين سؤال چنين گفت قبر همسران ديگر امير مؤمنان (عليه السلام) و همچنين قبور فرزندان آن حضرت از ذكور و اناث در هر نقطه اي از بقيع باشد قبر ام البنين هم دركنار آنها است؛ زيرا مي دانيم قبور خيلي از اقوام و صحابه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و فرزندان و همسران ائمه (عليهم السلام) و رجال و شخصيت هاي بزرگ اسلامي كه در طول تاريخ در بقيع دفن شده اند بجز تعدادي قليل و انگشت شمار مشخص نيست و قبر ام البنين (عليها السلام) هم يكي از آنها است مثلا:

مؤرخان مي گويند امير مؤمنان (عليه السلام) داراي بيست و هفت فرزند بوده و بعضي ديگر مي گويند آن حضرت سي و شش نفر فرزند داشت. هجده نفر ذكور و هجده نفر اناث. اينك اين سؤال مطرح است كه آيا قبور آنان كه بجز چند تن همه در بقيع مدفونند. در كجاي بقيع قرار گرفته است؟ و در ميان فرزندان آن حضرت كه پس از حسنين (عليهما السلام) محمد حنفيه از جايگاه خاصي برخوردار بوده و بنا به قولي در بقيع دفن شده است در كدام نقطه از بقيع قرار گرفته است؟ (2) و همچنين امير مؤمنان (عليه السلام) در طول زندگيش و پس از

ص: 285

حضرت زهرا (عليها السلام) با نه نفر بانو (1) ازدواج نموده كه مسلماً وفات اكثر آنان در مدينه واقع گرديده و در بقيع دفن شده اند. قبور آنان در هر نقطه از بقيع قرار گرفته باشد قبر ام البنين هم در كنار آنها است.

ص: 286

ص: 287

ص: 288

ص: 289

بقاع پيشوايان اهل سنت در بقيع

ص: 290

ضريح امام شافعي در مصر مي توان ديد، بلكه در داخل بقيع و در كنار قبور ائمه و شخصيتهاي مذهبي شيعه نيز مي توان يافت. كه اينك به بيان اجمالي تاريخ اين بقاع مي پردازيم:

ص: 291

ابن نجار (م643 ه_. ق.) مي گويد: «و قبر عثمان _ رضي الله عنه _ و عليه قبة عالية» (1)؛ قبر عثمان داراي گنبدي است بزرگ.»

از گفتار اين دو نفر، كه يكي جهانگرد است و ديگري مدينه شناس، چنين برمي آيد كه در آن تاريخ و به فاصله سي سال، تحول و تجديد بنا در بقعه عثمان به وجود آمده و آن قبه كوچك و مختصر به يك قبه بزرگ تبديل شده است.

برخورداري قبر عثمان از بقعه، در طول تاريخ ادامه داشته تا در سال 1344 مانند ديگر آثار و بقاع به وسيله وهابيان منهدم گرديده است.

ولذا سمهودي (متوفاي 911 ه_. ق.) قبه عثمان را به عنوان «قبه اي بزرگ» معرفي مي كند و مي گويد: «و عليه قبة عالية البناء» (2) و مشابه همين جمله را صاحب كتابِ عمدة الاخبار في مدينة المختار، كه تقريباً يك قرن پس از سمهودي مي زيسته، به كار برده است. (3).

از گفتار نايب الصدر شيرازي (4) و رفعت پاشا (5) كه در آخرين دهه هاي قبل از انهدام بقيع به حج مشرف شده اند چنين برمي آيد كه در زمان آنها نيز اين بقعه با همين مشخصات، كه پيشتر گذشت، موجود بوده است.

ص: 292

بقعه امام مالك به قبل از قرن هفتم منتهي مي شود و كيفيت آن قبل از اين تاريخ معلوم نيست ولي ساختمان قبر منتسب به نافع در حدود قرن نهم هجري بنا شده است و قبل از اين تاريخ از بقعه اي بنام وي سخن به ميان نيامده است.

ابن جبير (متوفاي614 ه_. ق.) مي گويد: «قبر مالك بن أنس الامام المدني (رضي الله عنه) و عليه قبة صغيرة مختصرة البناء» (1).

سمهودي (متوفاي 911 ه_. ق.) هر دو بقعه را با اين بيان معرفي نموده است: «ومنها مشهد الامام ابي عبدالله مالك بن انس الاصبحي عليه قبة صغيرة و الي جانبه في المشرق و الشام قبة لطيفة ايضاً لم يتعرض لذكرها المطري و من بعده، فيحتمل أن تكون حادثة و يقال ان بها نافعاً مولا ابن عمر». (2).

صاحب عمدة الاخبار نيز يك قرن پس از سمهودي هر دو بقعه را مانند وي معرفي مي كند. (3).

در مرآت الحرمين مي گويد: «و قبة الإمام أبي عبدالله مالك بن اَنَس الأصبحي امام دارالهجرة و قبة نافع شيخ القراء». (4).

نايب الصدر شيرازي مي گويد: دو قبه وصل يكديگر؛ يكي از مالك بن انس كه مذهب مالكي به او منسوب است و ديگري از نافع كه از قراء معروف است.» (5).

در نقشه هاي موجود، از وضع فعلي بقيع كه ديگر چندان اثري از قبور باقي نمانده است، هر دو قبر در كنار هم قرار دارد و در كنار هم معرفي مي شود؛ مثلا سيد احمد آل ياسين نقشه فعلي بقيع را در كتاب خود آورده و چنين توضيح مي دهد: «قبر الإمام مالك ابن انس... و قبر نافع مولا عبدالله بن عمر شيخ القراء». (6).

ص: 293

ص: 294

طبقه تابعين از اهل مدينه ياد داده است.

مالك بن انس مي گفت: قرائت اهل مدينه سنت و روش پيامبر خدا است، سؤال كردند: منظور شما همان قرائت نافع است؟ گفت: آري.

وفات نافع شيخ القراء در سال (169ه_. ق.) در مدينه واقع شده و در بقيع دفن گرديده است (1).

از اين مطالب مي توان چنين نتيجه گرفت كه: هر دو نافع، نافع و مفيد بودند؛ يكي در حديث و ديگري در علم قرائت. و از نظر زمان نيز تقريباً معاصر بودند و هر دو در مدينه از دنيا رفته و در بقيع دفن شده اند. ليكن پس از گذشت سيزده قرن نمي توان درباره نافعي كه قبرش در بقيع معروف و داراي بقعه بوده، اظهار نظر قطعي نمود كه نافع مولا ابن عمر است يا نافع شيخ القراء، و موضوع براي نويسندگان هم آنچنان مشتبه گرديده كه گاهي چنين تعبير نموده اند: «نافع مولا ابن عمر شيخ القراء!»

ص: 295

از سوار شدن بر مركب امتناع مي ورزيد و هميشه با پاي پياده حركت مي كرد و چنين مي گفت: «لا أركب في مدينة دفنت جثة رسول الله فيها»؛ «در شهري كه پيكر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در آن دفن شده است سوار مركب نخواهم شد.»

و هر وقت مي خواست حديث نقل كند وضو مي گرفت و محاسنش را شانه مي زد و با وقار و متانت در صدر مجلس مي نشست. چون علت اين اظهار وقار را از او جويا شدند، پاسخ داد: «احب ان اعظم حديث رسول الله (صلي الله عليه و آله)»؛ «دوست دارم از حديث پيامبر (صلي الله عليه و آله) تعظيم و تكريم بيشتري به عمل آورم.»

ص: 296

پاسخ داد: اي امير مؤمنان، چرا از پيامبر رو بر مي گرداني در حاليكه او در قيامت وسيله شفاعت و آمرزش تو و پدرت آدم خواهد بود! آري رو به سوي او كن و او را به پيشگاه خدا شفيع قرار ده تا خدا هم شفاعت او را درباره تو بپذيرد؛ زيرا خودش فرموده است:

(وَلَوْ أَنَهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَواباً رَحِيماً). (1).

امام مالك در چهاردهم ربيع الاول سال يكصد و هفتاد و نه در هشتاد و پنج سالگي و بقولي در نود سالگي در مدينه بدرود حيات گفت و در بقيع دفن گرديد. (2).

ص: 297

ص: 298

ص: 299

بقعه اسماعيل فرزند امام صادق

ص: 300

در سال 1353 ش. - 1394ق. كه به حج تمتع و زيارت مدينه مشرف بودم، بقعه جناب اسماعيل در خارج بقيع و در سمت غربي آن، در محاذات قبور ائمه (عليهم السلام) به فاصله پانزده متر از ديوار بقيع قرار گرفته بود، در محوطه اي تقريباً سه متر در سه متر، با ديواري به ارتفاع دو و نيم متر كه حدود نصف آن در فضاي پياده رو و نصف ديگرش در داخل خيابان واقع شده بود، و اينك اين خيابان جزو محوطه و ميدان وسيع مسجدالنبي است و پياده رو به صورت محلي مرتفع در كنار بقيع براي استفاده زائران در آمده است و چون ديوارِ بقعه، هيچ درب پنجره و منفذي نداشت وضع داخلي آن و كيفيت اصل قبر معلوم نبود و زائران از پشت ديوار و در محوطه پياده رو به زيارت و دعا مي پرداختند و گاهي در اثر ازدحام، از طرف مأموران ممانعت به عمل مي آمد.

و در همين روزها كه مشرف بودم، تخريب بخشي از سطح خيابان و وجود دستگاههاي خاك برداري و آسفالت ريزي، در آن خيابان، حاكي از زير سازي و توسعه اين خيابان بود كه به مناسبت ايام حج و كثرت جمعيت متوقف شده بود. آن سال حركت ما به سوي مكه مصادف بود با شب اول ذي حجه.

ص: 301

و در منزل وي كه به مناسبت تشكيل مجلس روضه، عده اي از علماي معروف نيز حضور داشتند سؤال مورد نظر را مطرح ساختم.

گر چه پس از گذشت بيش از بيست سال از ماجرا، حافظه ام براي ذكر جزئيات مطالبي كه ايشان پيرامون اين حادثه جالب بيان نمودند ياري نمي كند، ليكن خلاصه گفتار ايشان در تأييد و تثبيت اين خبر بود كه هم براي حاضران و هم براي حقير اطمينان بخش و جالب بود، به طوري كه در صحت موضوع جاي شك و ترديد باقي نمي گذاشت و بدينگونه خبر اين حادثه به وسيله يكي از افراد مطلع و معتمد مورد تأييد قرار گرفت.

ص: 302

در اطراف قبر جديد اسماعيل قطعه سنگهاي بزرگي نصب شده بود و آن را از ساير قبور مشخص و متمايز مي ساخت و محل دقيق آن در سمت شرقي قبور شهدا، به طرف قبر حليمه سعديه و دقيقاً به فاصله ده قدم معمولي _ 10 متر _ است و بعد از آن سالها مشخص و مورد توجه و محل دعا و زيارت افراد با اطلاع بوده است ليكن متأسفانه اخيراً در اثر جابجا شدن قطعه سنگها و ايجاد پياده رو در ميان اين قبر و قبور شهدا و از بين رفتن نشانه هاي موجود، اين نگراني وجود دارد كه مانند قبور شخصيتها و بزرگان ديگر، به طور كلي فراموش و از خاطرها محو شود!

به هر حال وجود اين قبر دليل روشني بر صحت جريان و حاكي از كشف شدن پيكر جناب اسماعيل بطور سالم است؛ زيرا با بينش خاصي كه علماي وهابي در تعمير و تجديد قبور دارند و آن را جزو اعمال حرام و غير مشروع مي دانند، احداث چنين قبري بدون صحت قضيه، نه قابل قبول است و نه توجيهي براي آن متصور است.

ص: 303

«اين حرم را بعضي از ملوك و سلاطين فاطمي مصر بنا كرده اند.»

همين جمله را شيخ احمد عباسي از مدينه شناسان قرن يازده نيز بدون انتساب به مطري آورده است. (1).

گفتني است كه سلطنت خاندان فاطميها در مصر از سال سيصد و دو شروع و تا سال پانصد و شصت و چهار ادامه داشته است (2) و به مناسبت اين كه نام مؤسس اين سلسله «عبيدالله» بوده، به آنان «عبيديون» نيز مي گويند. (3).

ص: 304

ص: 305

است (1) كه به «مسجد امام زين العابدين» مشهور است.

سمهودي اضافه مي كند: و در ميان در وسطي و آخري اين حرم، قطعه سنگي نصب شده است و در آن نوشته شده: «باغ موجود در سمت غربي اين حرم را حسين بن ابي الهيجاء به اين حرم وقف نمود.»

و در ذيل اين وقفنامه آمده است كه محوطه اين حرم، خانه متعلق به امام زين العابدين است و مسجد هم منتسب به آن حضرت مي باشد و چاه موجود در محوطه، چاهي است كه از آب آن براي استشفاي مريضان استفاده مي شود.

سمهودي پس از نقل مطالب اين قطعه سنگ، اين جمله را هم مي افزايد: «و نقل مي كنند كه امام محمد باقر در دوران طفوليت در حالي كه پدرش امام سجاد (عليه السلام) مشغول نماز بود به داخل اين چاه افتاد ولي امام سجاد نمازش را قطع نكرد.»

سمهودي آنگاه از گفتار ابن شبه (متوفاي 262) مؤيدي براي اين مطلب مي آورد كه او نيز اين محوطه را خانه امام سجاد معرفي نموده است. (2).

ص: 306

كنار محوطه اي آزاد و خانه هاي مسكوني و شخصي؛ از جمله خانه امام سجاد (عليه السلام) قرار گرفته است كه با مرور زمان سمت ديگر آن به صورت باغ و نخلستان در آمده و به همين مرقد وقف گرديده است.

وثانياً: نبايد نقش سلاطين فاطمي را، كه نزديك به چهار قرن در شام و قسمتي از آفريقاي شمالي و مصر حكومت داشتند و به امامت جناب اسماعيل معتقد بودند ناديده گرفت؛ زيرا طبيعي است آنها هم علاقه داشتند كه در كنار گنبد و بارگاه ائمه بقيع و ديگر امامان و پيشوايان شيعه و اهل سنت در كشورهاي مختلف، ساختمان حرم امام و پيشواي آنان نيز از عظمت و شكوه بيشتر برخوردار باشد.

ص: 307

زمين نهادند و كفن را كنار زد و به صورتش تماشا نمود. منظور آن حضرت از اين عمل اين بود كه مرگ اسماعيل بر همگان معلوم شود و براي كسي در مرگ وي شك و شبهه اي باقي نماند و اين فكر كه شايد او امام پس از پدرش باشد، به كلي از ذهنها زدوده شود. از اين رو پس از مرگ اسماعيل _ رحمة الله عليه _ كساني كه گمان مي كردند او در آينده به مقام امامت خواهد رسيد، به اشتباه خود پي بردند و از عقيده خويش برگشتند ولي تعداد اندكي از كساني كه در مناطق دور زندگي مي كردند و رابطه با شخص امام و اصحاب آن حضرت نداشتند، در عقيده خويش مبني بر زنده بودن اسماعيل و امامت وي بعد از امام صادق باقي ماندند.

ص: 308

همين مطالب را مرحوم طبرسي حرف به حرف در «اعلام الوري» (1) بدون ذكر مأخذ درباره عقيده و تاريخ پيدايش اسماعيليان آورده است.

لازم به ذكر است با توجه به اين كه در زمان فوت مرحوم شيخ مفيد (413ه_) و همچنين در زمان مرحوم طبرسي (قرن ششم)، به ترتيب بيش از يك قرن و دو قرن و نيم از تأسيس حكومت و سلطنت فاطميها در آفريقا و مصر، كه از پيروان اسماعيليه بودند، مي گذشت وصيت آنان در همه كشورهاي اسلامي از نظر قدرت و اعمال قوانين اسلامي گسترده بود. گفتار اين دو بزرگوار كه در زمان آنان اسماعيليه را يك فرقه اندك و غير قابل ذكر معرفي نموده اند، جاي ابهام و محل بحث و تحقيق است كه آيا فاطميان در آن دوران، به عنوان «اسماعيليه» معروف نبودند؟! و اين انتساب و اشتهار بعدها به وجود آمده است و يا مسأله ديگري است؛ زيرا نمي توان گفتار شخصيتي مانند شيخ مفيد اين استوانه بزرگ علمي را ساده تلقي نمود و از كنار آن گذشت.

به هر حال، مذهب اسماعيليه نيز مانند بيشتر مذاهب ديگر در طول تاريخ، فراز و نشيبهايي را پشت سر گذاشته است و امروز در تعدادي از كشورها به خصوص در هندوستان گروهي از اين مذهب پيروي مي كنند و به نام «اسماعيليه» معروفند.

ص: 309

ص: 310

ص: 311

بقعه جناب عبدالله پدر گرامي رسول خدا

ص: 312

گرديده بلكه انبياي ديگر نيز داراي چنين ويژگي هستند و از چنين طهارت مولد برخوردار بودند.

ص: 313

أصلابِ الطاهِرينَ الي أرحام المطهرات»؛ «من هميشه از صلبهاي پاك به ارحام پاك منتقل شده ام.»

در صورتي كه خداوند متعال مي فرمايد: (إِنَمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ) و اگر اجداد و جده هاي پيامبر مشرك بودند آن حضرت پاكي آنها را تأييد نمي كرد.

سيوطي پس از نقل دلايل ديگر از فخر رازي، مي گويد: فخر رازي كه به ايمان و قداست اجداد پيامبر معتقد است و اين دلايل را بيان كرده، در عظمت و شخصيت وي همين بس كه بزرگترين امام و پيشواي ديني و يگانه شخصيت علمي و تنها پاسخگوي سؤالات مختلف علمي دانشمندان دوران خود مي باشد.

سيوطي آنگاه در تأييد نظريه فخر رازي به بيان چند دليل عقلي و نقلي ديگر مي پردازد و در اثبات اين موضوع احاديثي از بخاري، بيهقي و ابونعيم و ساير محدثان نقل مي كند و سپس دلائلي را كه شهرستاني و ماوردي آورده اند متذكر مي شود. (1).

ص: 314

فخررازي مي گويد: «قالَت الشيعة أن أحداً مِنْ آباء الرسول و أجدادِهِ ما كان كافراً...». (1).

گفتار فخر رازي نشانگر آن است كه عقيده شيعه و اتفاق علماي آنان در موضوع مورد بحث، حتي براي اهل سنت نيز معلوم و در نزد آنان هم از مسلمات بوده است.

مجلسي (رحمه الله) مي گويد: اماميه اتفاق نظر دارند بر اين كه پدر و مادر پيامبر (صلي الله عليه و آله) و همه اجداد آن بزرگوار، تا آدم (عليه السلام) نه تنها موحد و با ايمان بلكه از گروه صديقين بوده اند؛ زيرا يا پيامبر بوده اند يا از اوصياي پيامبران و شايد بعضي از آنها به جهت تقيه يا مصالح ديني ديگر، از اظهار اسلام خود امتناع مي ورزيده اند. (2).

ص: 315

«يا علي، إنَ عبدالمطلب كانَ لا يَستقسِمُ بالأزلامِ ولا يَعبُدُ الأصنامَ ولا يَأكُلُ ما ذُبِحَ علي النَصب، ويقولُ أنا علي دينِ إبراهيم (عليه السلام)». (1).

«اي علي، عبدالمطلب استقسام به ازلام _ كه از اعمال دوران جاهلي بود _ نمي كرد و بتها را نمي پرستيد و از گوشت حيواني كه با نام بتها ذبح مي كردند، نمي خورد و مي گفت من در آيين ابراهيم هستم.»

ب: اصبغ بن نباته مي گويد كه امير مؤمنان، علي (عليه السلام) فرمود:

«والله ما عَبَدَ أبي وَلا جَدي عبدالمطلب ولا هاشم وَلا عبدَمناف صَنَماً قط. قيل فما كانوا يعبدون؟ قال: كانُوا يُصَلُونَ إلي البيتِ علي دينِ ابراهيمَ (عليه السلام) مُسْتمسكينَ به». (2).

«به خدا سوگند نه پدرم و نه جدم عبدالمطلب ونه هاشم و نه عبدمناف، بتي را نپرستيدند. پرسيدند: اي اميرمؤمنان آنان در دوران جاهلي چه چيزي را مي پرستيدند؟! فرمود: بر آيين ابراهيم به سوي بيت نماز مي خواندند و از آيين او جدا نبودند.»

ص: 316

آري آنها از زبان رسول خدا به دروغ نقل كردند كه:

«إنَ رَجُلا قالَ يا رَسُولَ اللهِ أينَ أبي؟ قال: في النار، فلما قَفي دَعاه. فقال إن أبي وأباكَ في النار!». (1).

«مردي به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) عرض كرد: اي رسول خدا، پدر من در كجا است؟ فرمود: در ميان آتش است! چون آن مرد خواست برود، پيامبر (صلي الله عليه و آله) او را صدا كرد و چنين فرمود: پدر من و پدر تو هر دو در آتش هستند!»

ص: 317

او را به اثبات مي رساند! و آن اين كه:

«از خداوند براي مادرم اجازه طلب مغفرت كردم چنين اجازه اي به من داده نشد، اما براي زيارت قبرش اجازه خواستم كه خداوند اين اجازه را به من داد!».» متن حديث چنين است:

«عَن أبي هُريرة قال: زارَ النبي (صلي الله عليه و آله) قبر أُمِهِ فبَكي وأبكي مَنْ حَولَه، فقال استأذَنتُ رَبي في أن أستغفِرَ لَها فَلَم يأذَنَ لي واستأذنْتُهُ في أنْ أزورَ قَبرها فأذِنَ لي، فزوروا القُبورَ فإنها تذكر الموتَ».

اين حديث كه ناقل آن ابوهريره است، در صحيح مسلم (1) ، سنن نسائي (2) ، سنن ابن ماجه (3) سنن ابي داود (4) و تاريخ المدينة ابن شَبه (5) آمده است و در سه سنن ياد شده، با مضمون آن، بر جواز زيارت قبور مشركان استدلال گرديده است و براي اين حديث باب مستقلي به عنوان: «جواز زيارة قبر المشرك» اختصاص يافته است.

ص: 318

در اين آيه شريفه، همانگونه كه از دعا كردن و نماز خواندن بر منافق نهي شده، از ايستادن در كنار قبرش نيز منع گرديده است و اين نهي و منع، با كفر باطني آنان نسبت به خدا و رسولش تعليل شده است و اگر اين علت در منافقان داراي يك جنبه و تنها مربوط به اعتقاد باطني و مكنون قلبي آنها باشد در كفار و مشركان داراي دو جنبه است؛ زيرا كفار و مشركان هم در باطن و هم در ظاهر و با زبان كفر مي ورزند و خدا و رسول را انكار مي كنند پس طبيعي است اين نهي در كفار شديدتر و با اولويت خواهد بود، نه آن كه در مورد منافقان هم دعا و هم توقف در كنار قبرشان ممنوع ولي در مورد كفار و مشركان دعا كردن ممنوع و توقف در كنار قبرشان مجاز باشد و اين مخالف مفهوم آيه شريفه است!

2 _ اگر در حديث ابوهريره آمده است كه: «درخواست استغفار رسول خدا (صلي الله عليه و آله) درباره مادرش مورد اجابت واقع نگرديد و اين حاكي از عدم رضاي خداوند از «آمنه» است!» در مقابل، از عبدالله بن مسعود صحابي جليل القدر نقل شده است كه: رسول خدا (صلي الله عليه و آله) چون بر سر قبر مادرش رسيد، فرمود: «اين قبر آمنه است و مرا هم جبرئيل بر آن راهنمايي نمود. (دلني جبرئيلُ عَلَيهِ). (1).

آري مضمون حديث عبدالله بن مسعود نيز قداست و عظمت شخصيت «آمنه» را مي رساند كه معرف قبر او جبرئيل امين بوده است.

3 _ نكته آخر اين كه حديث ابوهريره به لحاظ مخالفتش با قرآن و بر اساس دلائل ديگر، حتي از نظر عده اي از محققان علماي اهل سنت نيز مردود شناخته شده و به طوري كه گذشت دانشمنداني مانند فخر رازي و سيوطي اين حديث و مانند آن را ناديده گرفته و همانند علماي شيعه به موحد بودن پدر و مادر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) قائل شده و حتي در اين باره كتابهاي متعدد تأليف نموده اند.

ص: 319

انگيزه تحريف و كيفيت آن را توضيح داديم، مشابه آن را مي توانيم در مورد قبر جناب عبدالله بن عبدالمطلب پدر گرامي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و حضور و نماز خواندن آن حضرت در كنار اين قبر نيز ببينيم و اين مطلب زماني روشن مي شود كه با تاريخ «دارالنابغه» (محل دفن پدر رسول خدا صلي الله عليه و آله) و تحولي كه در طول تاريخ در آن به وجود آمده است آشنا شويم:

ص: 320

مدينه اصلا سخن به ميان نيامده است! و دار النابغه فقط به عنوان يكي از مساجد مدينه! معرفي شده است.

و اين وضع تقريباً تا قرن دهم ادامه داشته و در اين دوران ساختمان جديد براي دارالنابغه احداث شده و با نصب ضريح روي قبر و ايجاد محراب در كنار ضريح هر دو عنوان تجديد و محل هر يك از قبر و مسجد مشخص و حفظ گرديده است.

البته بيشتر مردم و زائراني كه آشنايي با تاريخ نداشتند و از وجود «مسجد» در اين محل مطلع نبودند، تنها به جنبه مدفن بودن اين بقعه توجه مي كردند و اين بقعه را منحصراً مرقد پدر گرامي پيامبر و نه محلي كه داراي عنوان مسجد است، مي شناختند و به نظر مي رسد انگيزه اصلي و علت مهم حفظ اين بقعه از سوي مسؤولان سعودي تا سال 1355شمسي با اين كه آنها هفتاد سال قبل همه ساختمانهاي بقاع را در مدينه و ساير شهرهاي حجاز منهدم و با خاك يكسان نمودند، توجه به جنبه مسجد بودن دارالنابغه بوده نه به علت وجود قبر پدر گرامي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) كه از نظر وهابيها جزو كفار و مشركان! مي باشد.

و اينك مشروح اين بحث:

ص: 321

و باز ابن شبه از تاريخ المدينه عبدالعزيز زنده در سال 95 ق. نقل مي كند كه محل دقيق قبر عبدالله به او ارائه و معرفي شده است كه در آستانه ورود به «خانه نابغه» و در سمت چپ كسي كه وارد مي شود قرار گرفته است. (1).

طبري (متوفاي 310 ق.) مي گويد: «وَ دُفن في دار النابغة في الدار الصغري إذا دخلت الدار عن يَسارِكَ لَيس بين أصحابنا في ذلك اختلاف». (2).

بايد گفت كه نظريه و گفتار مورخان و مدينه شناسان در اين باره بسيار است و نقل گفتار همه آنان به درازا خواهد كشيد.

ص: 322

ص: 323

خانه را يادآوري مي فرمود و در بعضي مواقع در كنار همان قبر نماز مي خواند و اين حقيقتي است كه مورخان قرون اولِ اسلام به آن اعتراف نموده اند ولي به تدريج به عنوان مسجد بودن دارالنابغه اهميت بيشتري داده شده و بقعه و مرقد بودن آنجا تحت الشعاع قرار گرفته است. و اين نوعي تحريف آگاهانه يا ناآگاهانه! در حقايق تاريخي است.

ص: 324

نموده است.

و به فاصله چند ماه كه براي انجام عمره مشرف شدم، شاهد تخريب بقعه و بازار و خانه هاي اطراف آن براي توسعه مسجد و ميادين اطراف آن بودم و اين خانه به ميدان بزرگ واقع در سمت غربي مسجد ضميمه و بدين صورت دار النابغه كه شامل قبر جناب عبدالله و مسجد بود پس از چهارده قرن به كلي محو گرديد.

ص: 325

زيارت ائمه بقيع (عليهم السلام) از منزل بيرون آمدم، بقعه و مقبره آن بزرگوار در سوق الطوال در سمت يسار كوچه واقع است. حياط كوچكي دارد. ايواني در برابر آن است. در بقعه در يسار فضاي ايوان است. در بقعه بسته بود، مدتي معطل شديم تا متولي را حاضر كردند، در را باز كرد، داخل بقعه شده، آغازِ زيارت نموديم. ضريح چوبين داشت. جامه گُلي مفتول دوز دور مضجع آن بزرگوار كشيده بودند و اين جامه را والده سلطان عبدالمجيد خان در سلطنت سلطان عبدالعزيز خان دوخته است. در محراب آن دو ركعت نماز كرديم. در سمت يسار محراب طاقچه اي بود كه به سمت باغچه باز مي شد و بعد از آن بيرون آمده به سمت بقيع رفتيم.» (1).

اين بود آنچه مي توان در حد يك مقاله درباره سابقه تاريخي «دارالنابغه» از دو جنبه مختلف بحث و بررسي كرد و چنين استنباط نمود كه جنبه دوم آن يعني مسأله نماز خواندن رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در اين خانه نمي تواند با جنبه اول آن؛ يعني وجود قبر پدر گراميش بي ارتباط باشد و همانگونه كه آن حضرت به هنگام سير و حركت قبر مادرش را زيارت مي كند و در كنار آن به شدت گريه مي كند، تا آنجا كه اصحاب و ياران او نيز گريه مي كنند در كنار قبر پدرش نيز كه هميشه در دسترس و در داخل مدينه بود قرار مي گيرد و به نماز و دعا و به راز و نياز با پروردگارش مي پردازد تاجايي كه آن محل به عنوان «مسجد دارالنابغه» معروف و مشهور مي گردد.

ص: 326

ص: 327

ص: 328

ص: 329

حرم حضرت حمزه

ص: 330

«اسدالله» و «اسدالرسول» بر او داده شد.

و ائمه هدي (عليهم السلام) با شخصيت و فداكاري او، در مقابل مخالفان مناظره و احتجاج و در ميان پيروانشان مباهات و افتخار نموده اند و در اثر ترغيب و تشويق رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بر زيارت قبر حضرت حمزه، قبر و حرم آن بزرگوار در طول تاريخ مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و زيارت او را مانند زيارت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بر خود لازم دانستند و در ساختن حرم و گنبد و بارگاه بر روي قبر او، مانند حرم پيامبر (صلي الله عليه و آله) و ائمه (عليهم السلام) به همديگر سبقت مي جستند و از اين رو قبر شريف آن بزرگوار داراي مجموعه اي از حرم و رواق و گنبد و بارگاه بود كه قدمت و پيشينه آن، به قرنهاي اول اسلام مي رسيد ولي نزديك به يكصد سال قبل، اين حرم شريف مانند ساير بقاع و حرمها در مدينه و مكه، به وسيله وهابيان تخريب گرديد و اينك از اين بقعه پاك، بجز يك قبر خاكي و ساده چيزي باقي نيست.

با اين مقدمه لازم است در اين مختصر چهار موضوع به ترتيب زير بحث و بررسي شود:

1_ حضرت حمزه از ديدگاه قرآن

2_ حضرت حمزه در كلام رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و ائمه هدي (عليهم السلام)

3_ حضرت حمزه در جنگ ها

4_ حرم حضرت حمزه در بستر تاريخ

ص: 331

حضرت حمزه، بنابر مشهور دو سال از رسول خدا بزرگتر بود و بنا به گفته مشهور مورخان، او در سال دوم بعثت، اسلام را پذيرفته است.

بنا به نقل ابن اثير و گروهي از مورخان، چون حمزه سيدالشهدا ايمان خويش را اظهار كرد، سردمداران قريش فهميدند كه پيامبر از اين پس نيرومند شده و اسلام داراي مدافع قوي گرديده است و با گرويدن وي به اسلام، از طرحها و نقشه هاي زيادي كه بر عليه اسلام و مسلمين ترسيم كرده بودند منصرف شدند.

حضرت حمزه همزمان با هجرت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به مدينه، هجرت نمود و در صف مهاجرينِ اولين قرار گرفت. او اولين فرمانده و پرچمدار اسلام است كه از سوي رسول خدا در رأس گروهي از مسلمانان براي پاسخ گويي به حمله مشركان، به محلي بنام «سيف البحر» اعزام گرديد.

در جنگهاي متعدد ديگر مانند بدر و احد شركت نمود و در بدر امتحان سختي را از سر گذراند و از سران قريش چند نفر، از جمله شيبة بن ربيعه و طُعَيمة بن عدي را به دست خود هلاك ساخت و در قتل يكي ديگر از مشركان نامي؛ يعني «عتبة بن ربيعه» با اميرمؤمنان (عليه السلام) شركت جست.

شجاعت حضرت حمزه در جنگ ها زبانزد خاص و عام و مورد تأييد دوست و دشمن است؛ زيرا او در جنگ بدر و احد با هر دو دست و با دو شمشير مي جنگيد.

حضرت حمزه در ميدان جنگ با نصب كردن «پرِ شترمرغي» به سينه اش از ديگر فرماندهان و جنگجويان مشخص و برجسته بود و به همين جهت در جنگ بدر يكي از سران دشمن پس از آنكه به اسارت مسلمانان در آمد و چشمش به حمزه افتاد، پرسيد: اين كيست؟ گفتند: حمزة بن عبدالمطلب. وي با تعجب گفت «ذلِكَ فَعَلَ بِنا الأفاعِيل» او بود كه صفوف ما را تار و مار كرد و ما را به روز سياه نشاند!

حضرت حمزه در سال سوم هجرت در جنگ احد پس از كشتن سي و يك تن از سران دشمن به مقام ارجمند شهادت نايل گرديد.

ص: 332

ص: 333

نَار يُصَبُ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمْ الْحَمِيمُ) (1).

«اينان دو گروهند كه در باره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند، كساني كه كافر شدند، لباسهايي از آتش براي آنها بريده شده و مايع سوزان و جوشان بر سرشان ريخته مي شود.»

در صحيح بخاري (2) و صحيح مسلم (3) و سنن ترمذي (4) و ابن ماجه (5) و منابع ديگر از اهل سنت و شيعه (6) آمده كه حضرت ابوذر (رحمه الله) فرموده است: اين آيه در باره دو گروه؛ گروهي حامي و مدافع سرسخت اسلام و گروه ديگر دشمن كينه توز و سرسخت اسلام نازل گرديده است. گروه اول اميرمؤمنان و حمزه و عبيده (7) و گروه دوم وليد، عتبه و شيبه از سران قريش مي باشند كه در جنگ بدر مقابل هم قرار گرفتند.

در تفسير فرات كوفي نزول آيه شريفه را از طريق سُدي از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) نقل و اضافه مي كند كه رسول خدا پس از نزول اين آيه فرموده است:

«هؤلاءِ الثلاثة يَوم القيامة كواسطة القلادة فِي الْمُؤمنين و هؤلاءِ الثلاثة كَواسطة القلادة في الكفار». (8).

«در روز قيامت اين سه تن در ميان مؤمنان همانند مهره ي درشت گردن بند خواهند درخشيد، همانگونه كه اين سه تن ديگر در ميان كفار و مشركين مانند مهره درشت گردن بند خواهند بود.»

2_ (مِنْ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَي نَحْبَهُ

ص: 334

وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَلُوا تَبْدِيلا). (1).

«در ميان مؤمنان مرداني هستند كه بر عهدي كه با خدا بسته اند، صادقانه ايستاده اند؛ بعضي پيمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشيدند) و گروهي ديگر در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلي در عهد و پيمان خود ندادند.»

در تفسير قمي ابن ابي الجارود از امام باقر (عليه السلام) نقل مي كند كه اين آيه در باره حمزه و جعفر و علي (عليهم السلام) نازل گرديده است. منظور از «مَنْ قَضَي نَحْبَهُ» حمزه و جعفر و منظور از «مَنْ يَنْتَظِر» علي بن ابي طالب است. (2).

ابن حجر مكي نقل مي كند اميرمؤمنان (عليه السلام) در كوفه بر فراز منبر بود كه از ايشان درباره اين آيه پرسيدند. حضرت فرمود: «أللهمَ غُفْراً» اين آيه در باره من و عمويم حمزه و پسر عمويم عُبيده نازل شده است كه عبيده در بدر و حمزه در اُحد به شهادت رسيدند و اما من منتظر شقي ترين اين امتم تا محاسنم را از خون سرم خضاب كند. اين پيماني است كه حبيبم ابوالقاسم (صلي الله عليه و آله) از آن خبر داده است. (3).

3 _ (أَمْ نَجْعَلُ الَذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الاَْرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَقِينَ كَالْفُجَارِ). (4).

«آيا كساني را كه ايمان آورده و كارهاي شايسته انجام داده اند، همچون مفسدان در زمين قرار مي دهيم يا پرهيزكاران را همچون كافران؟!»

در تفسير فرات كوفي از ابن عباس نقل مي كند كه اين آيه در باره سه تن از مؤمنان متقي كه عمل صالح انجام داده بودند؛ علي بن ابي طالب و حمزه و عبيده و سه نفر مشرك مفسد؛ عتبه و شيبه و وليدبن عتبه نازل گرديده است. ابن عباس اضافه مي كند اين دو گروه

ص: 335

بودند كه در جنگ بدر با هم به مبارزه برخاستند؛ علي (عليه السلام) وليد را كشت، حمزه عتبه را و عبيده شيبه را. (1).

ص: 336

پيامبر فرمود: نه، بلكه او سيد شهداي اولين و آخرين، بجز انبيا و اوصيا است.» (1).

با توجه به مضمون اين حديث، معلوم مي شود كه هم حضرت حمزه و هم حضرت حسين بن علي (عليهما السلام) براي هميشه، از افتخار «سيد الشهدا» بودن برخوردارند. و اين لقب براي هميشه به آن دو بزرگوار اطلاق مي گردد؛ با اين تفاوت كه حسين بن علي حتي نسبت به حضرت حمزه هم سيد و سرور است ولي حضرت حمزه سيد است نسبت به ساير شهدا.

ص: 337

«جاءَ رَجلٌ اِلَي النبي (صلي الله عليه و آله) فقال يا رَسُول الله وُلِدَ لي غلامٌ فماذا اُسَميه؟ قال: سَمِهِ بأحَبِ الأسماء اِلي؛ حَمْزة». (1).

«شخصي محضر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) آمد و عرض كرد: اي فرستاده خدا، فرزند ذكوري برايم متولد شده است، چه نامي بر وي نهم؟ فرمود: او را «حمزه» نام بگذار كه محبوب ترين نامها در نزد من است.»

ص: 338

ص: 339

غيري؟! قالوا: لا). (1).

ص: 340

«أيها الناس أنسبوني من اَنا ثم ارجعوا إلي انفسكم و عاتبوها و انظروا هل يحل لكم قتلي و انتهاك حرمتي؟! اَلَستُ ابن بنت نبيكم و ابن وصيه و ابن عمه و اول المؤمنين بالله و المصدق لرسوله بما جاء من عند ربه؟ أوَلَيس حمزة سيد الشهداء عمَ أَبي أوَ لَيس جعفر الطيار عمي أوَلَم يبلغكم قول رسول الله لي ولاِخي هذان شباب اهل الجنة...». (1).

«مردم! بگوييد من چه كسي هستم، سپس به خود آييد و خويشتن را ملامت كنيد و ببينيد آيا قتل من و شكستن حرمتم براي شما جايز است؟ آيا من فرزند دختر پيامبر شما نيستم؟ آيا من فرزند وصي و پسر عموي پيامبر شما نيستم؟ مگر من فرزند كسي نيستم كه پيش از همه به خدا ايمان آورد و پيش از همه رسالت پيامبر را تصديق كرد؟

آنگاه فرمود: آيا حمزه سيد الشهدا عموي پدر من نيست؟ آيا جعفر طيار عموي من نيست؟ آيا شما سخن پيامبر را در حق من و برادرم نشنيده ايد كه فرمود: اين دو، سروران جوانان بهشت هستند؟...»

ص: 341

زيرا در آن روز بود كه عمويش حمزة بن عبدالمطلب، اسدالله و اسدالرسول شربت شهادت نوشيد و پس از احد سخت ترين روز براي آن حضرت جنگ موته بود كه پسر عمويش جعفربن ابي طالب را شهيد كردند. و سخت تر از روز حسين (عليه السلام) پيش نيامده؛ زيرا سي هزار نفر آن بزرگوار را احاطه كرده بودند كه همه آنها خود را جزو امت پيامبر (صلي الله عليه و آله) تصور مي كردند و همه آنها با ريختن خون فرزند همان پيامبر به پيشگاه خدا تقرب مي جستند...» (1).

ص: 342

و در آيه ديگر در اهميت اين جنگ چنين فرموده است: «به خاطر بياوريد زماني را كه از شدت ناراحتي، از پروردگارتان تقاضاي كمك مي كرديد و او تقاضاي شما را پذيرفت و گفت من شما را با يك هزار از فرشتگان كه پشت سرهم مي آيد ياري مي كنم ولي خدا اين را تنها براي شادي و اطمينان خاطر شما قرارداد و گرنه پيروزي جز از طرف خدا نيست. (1).

در اين جنگ رسول خدا مكرر دست دعا و تضرع به سوي پروردگار برمي داشت و گاهي پيشاني به سجده مي نهاد و از خداوند درخواست پيروزي مي كرد و از جمله دعاهايش اين بود:

«اللهم إن تَهلك هذه العصابة لم تُعبد بعدُ».

«خدايا! اگر اين گروه مسلمانان از بين بروند كسي تو را پرستش نخواهد كرد!»

ص: 343

اينك بايد ديد اين مژده و بشارت الهي بر دل كدام يك از لشكريان اسلام بيش از ديگران اشراق داشته و اين اطمينان آسماني در آن صحنه حساس در دست و بازوي كدام يك از حاضرين ظهور و تجلي بيشتري يافته و مشركين را ناباورانه به خاك مذلت كشانيده است.

ص: 344

ص: 345

اساس دلايل تاريخي، اين تعداد بخشي از كساني هستند كه به وسيله حضرت حمزه به هلاكت رسيده اند نه همه آنها، ولي عدم ذكر همه مقتولين و يا اختلاف نظر در مورد آنان، همانند اختلاف نظر در آمار مقتولين به وسيله اميرمؤمنان (عليه السلام) كه بعضي از مورخان بيشترين كشته شدگان و بعضي ديگر تنها بيست و دو تن را از آنِ آن حضرت دانسته اند. با در نظر گرفتن حقايق موجود تاريخي چندان مهم نيست؛ زيرا اگر همه مقتولان دراين جنگ مشخص و منعكس مي گرديد نظر مورخان در مورد هر دو بزرگوار تغيير مي كرد. به هر حال با اينكه آمار دقيق از آن مقتولين به دست دو بزرگوار در دست نيست ولي دلائل مسلم تاريخي نقش اساسي آنها را در پيروزي جنگ بدر ثابت نموده است و در اين جنگ شكست دشمن در مرحله اول به دست اميرمؤمنان و سپس به دست حضرت حمزه آنگاه به دست ساير افراد سپاه توحيد به وقوع پيوسته است، آنهم نه همه افراد سپاه؛ زيرا طبق مضمون صريح قرآن تعدادي از صحابه از اول حركت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) از مدينه، از اين برخورد ناخشنود و از ورود به صحنه جنگ شديداً مضطرب و نگران بودند. (1) و تاريخ هم گوياي اين واقعيت است كه بعضي از صحابه در ميدان جنگ يا نقشي نداشتند و يا داراي نقش كم رنگي بودند.

ص: 346

شجاع ترين افراد در تاريخ بشريت مي باشند، قرار گرفته بودند و فرماندهي آنها را شخص رسول خدا (صلي الله عليه و آله) آن پيامبر داعي به حق و منادي توحيد و عدل و مؤيد به قوه الهي به عهده داشت. «وفيهم عليُ بنُ أبي طالب وَ حَمزَةُ بن عَبدِ المطلب وهُما أشجع البشر! و جَماعةُ من المُهاجرين أنجاد وأبطال». (1).

ص: 347

به حد اعلا رساندند و درس وفاداري و شهامت را به همه مسلمانان در پهنه گيتي، آموختند.

اكنون به چند نمونه اشاره مي كنيم:

1 _ به هنگام فرو كش كردن شعله جنگ، رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به كساني كه در كنارش بودند، فرمود: آيا در ميان شما كسي هست كه ما را از سرنوشت سعد ابن ربيع (1) آگاه كند و بگويد كه او در ميان زنده ها است يا در ميان كشته شدگان؟! (2).

اُبي بن كعب عرض كرد: اي رسول خدا، من اين خبر را برايت مي آورم. وي مي گويد: من خود را با سرعت تمام به ميدان و به كنار پيكرهاي شهدا رساندم، پيكر خون آلود سعد را، كه آخرين دقايق زندگي اش را سپري مي كرد، در ميان آنها يافتم و او را صدا كردم، چشمانش را باز كرد. به او گفتم: سعد! مرا رسول خدا فرستاد تا خبر وضعيت و حال تو را به او برسانم، اينك چگونه اي؟ به آرامي پاسخ داد: من ديگر از مردگانم، سلام مرا به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) برسان و از قول من بگو: «جَزاكَ الله عَنا خَيرَ ماجَزي نَبِياً عَنْ اُمَتِهِ»؛ «خداوند تو را از بهترين پاداش هايي كه بر ديگر پيامبران، در راه هدايت امتشان خواهد داد، برخوردار نمايد.» و نيز سلام مرا به قبيله ام برسان و به آنان بگو: مباد پيمان شكني كنيد، اگر يك نفر از شما زنده باشد و دشمن به رسول خدا راه پيدا كند، نزد خداوند هيچ عذري نخواهيد داشت.

اُبي مي گويد: اين خبر را به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) آوردم، آن حضرت فرمود:

«رَحِمَ اللهُ سَعْداً نَصَرنا حَياً و اَوصي بنا مَيتاً» (3)؛ «خدا رحمت كند سعد را، كه در زنده بودنش ما را ياري رسانيد و در مرگش هم ياري كردن بر ما را توصيه نمود.»

2 _ يكي ديگر از شهداي جنگ احد، «انس بن نَضْر» است. او هنگامي كه فرار

ص: 348

عده اي از صحابه را ديد، گفت:

«أَللهُمَ اِني اَعْتَذِرُ اِلَيْكَ مِما صَنَعَ هؤُلاءِ وَ اَبرأُ اِلَيْكَ مِماجاءَ بِهِ هؤُلاءِ».

«خدايا! من از آنچه اينها (فراريان از صحابه) انجام دادند، در پيشگاهت اعتذار و از آنچه اينان (مشركين) آورده اند، تبري مي جويم.»

آنگاه وارد جنگ شد و به شهادت رسيد. نوشته اند كه در پيكرش بيش از هشتاد زخم بود و كسي نتوانست او را بشناسد، مگر خواهرش «ربيع» آن هم از طريق انگشتانش كه از زيبايي خاصي برخوردار بود. (1).

3 _ به هنگام مراجعت رسول خدا و اصحابش از احد، زنان مدينه به استقبال آمدند، بانويي از قبيله «بني دينار» پيش آمد و از كشته شدگان در جنگ پرسيد. به او گفتند همسر، پدر و برادرت، هر سه از كشته شدگانند. او به اين خبر توجهي نكرد و پرسيد: پيامبر چه شد؟! گفتند: به سلامت برگشته است. گفت او را به من نشان دهيد و چون رسول خدا را ديد گفت:

«كُلُ مُصيته بَعْدَكَ جَلَلٌ»؛ (2) «همه مصيبت ها با سلامتي تو كوچك است!» و بدين گونه در مصيبت و فراق سه تن از عزيزانش، صبر و بردباري را پيش گرفت. (3).

ص: 349

اولين و آخرين، در يك صف و حمزه سيد الشهدا به تنهايي در يك صف قرار گيرد، طبق گفته رسول خدا، او بر همه اين شهيدان، به جز انبيا و اوصيا، فضيلت و برتري خواهد داشت؛ «سَيدُ شُهَداءِ اْلاَوَلين وَ الآخِرين ما خَلا الأَنبياءِ وَالأَوصياء». (1).

آري، تنها او است كه با لقب «افضل الشهدا» و «اسد الله و اسد رسوله» و «سيد الشهدا» مفتخر و ملقب گرديد.

«وَ عَلي قائمة الْعَرش مَكْتُوب؛ حمزة اَسَد الله وَ اَسَد رسوله و سيد الشهداء» (2).

ص: 350

ص: 351

پاي خود را نمي ديد.» سپس مي گويد: در جريان جنگ احد، جبيربن مطعم به غلام خويش وحشي چنين گفت:

«وَيلَكَ اِنَ عَلِياً قَتَلَ عَمي طُعَيمَة و...»؛ «واي بر تو! مي داني كه علي در جنگ بدر، عمويم «طعيمه را كشت و...» پس اگر در اين جنگ تو او را بكشي آزادت مي كنم و اگر محمد و يا حمزه را هم بكشي آزاد خواهي شد؛ زيرا بجز اين سه تن كسي با عموي من هم سنگ نيست.

وحشي پاسخ داد: اما محمد، يارانش دور او را مي گيرند و راهي بر او نيست و اما علي به هنگام جنگ آن چنان چابك و فرزانه است كه بر كسي اجازه تحرك نمي دهد و اما حمزه چرا، زيرا او به هنگام جنگ آن چنان به خشم مي آيد كه زير پاي خود را نمي بيند! (1).

جبير بن مطعم به وعده اش وفا نمود و پس از مراجعت وحشي به مكه او را آزاد كرد.

2 _ و ديگر كسي كه وحشي را بر اين جنايت تشويق كرد و در به شهادت رسانيدن حمزه نقش اساسي داشت، هند همسر ابوسفيان بود.

او كه در چرب زباني و زيبايي زبانزد مردم مكه بود (2) و از فتاكي و بي باكي وحشي و از پيمانش با جبير آگاهي داشت، با وي ملاقات نمود و بر انجام مأموريتي كه بر عهده گرفته بود تأكيد و ترغيب كرد و در مقابل قتل يكي از سه نفر كه جبير پيشنهاد داده بود، جايزه بزرگي را بر وي وعده داد. پاسخ وحشي به هند همان بود كه به جبير داده بود ولي در قتل حمزه او را اميدوار ساخت و لذا در طول راه هر وقت وحشي و هند به همديگر مي رسيدند هند او را با اين جمله خطاب مي كرد و بر تصميمش تشويق مي نمود:

«وَيهاً يا اَبا دسمة اِشْفِ وَاسْتشْفِ»؛ (3) «به هوش باش اي ابا دسمه (كنيه وحشي است) تا دل ما را آرام و خودت را آزاد كني.»

ص: 352

از وحشي بشنويم:

بر اساس نقل مورخان، وحشي خود گفته است كه: در اثر اين تشويق ها، به همراه مشركان وارد منطقه احد گرديد و مترصد بود تا به آزادي خويش و به وعده هاي هند و جوايز او نايل گردد. او كه در «حربه» (1) اندازي فن آور بود و در اصابت هدف كمتر خطا مي كرد، مي گويد: در اوج درگيري جنگ، براي دست رسي به حمزه وارد ميدان شدم و در پي فرصت مناسب لحظه شماري مي كردم و در پشت هر درخت و قطعه سنگي مخفي مي شدم تا بلكه در تير رس من قرار گيرد؛ «... اَسْتَتِرُ مِنْهُ بِشَجَرة اَوْ بِحَجر لِيْدنُو مِني...».

در اين هنگام حمزه در ميدان ظاهر گرديد كه با هر كس رو به رو مي شد يا او را فراري مي داد و يا با ضربتي از كار مي انداخت. حمزه در ميدان با دو علامت شناخته مي شد؛ يكي آن كه با دو دست و با دو شمشير مي جنگيد و ديگر اين كه پر شترمرغي به كلاه خود نصب مي كرد.

وحشي مي گويد: در اين ميان «سباع بن عبدالعزي» از سران سپاه شرك به مصاف حمزه درآمد و حمزه فرياد مي زد: «هَلمَ اِليَ يا ابنَ مُقَطعَةِ البُظور»، «اي پسر زن پست، به سوي من آي»، آنگاه به وي حمله نمود. در اين درگيري و جنگ و گريز بود كه به كمين گاه من نزديك شد، او كه مانند شير ژيان به كسي مجال تحرك نمي داد، در موقعيت مناسبي در مقابل من قرار گرفت و من به «حربه» ام تكان سختي وارد كردم و به سوي حمزه انداختم حربه من به زير شكم (2) حمزه اصابت كرد و از پشتش سر درآورد! او هم به من هجوم آورد ولي توانش را از دست داده بود و در چند قدمي من بر زمين افتاد. و اين در وضعيتي بود كه در اثر درگيري شديد، هيچ يك از مسلمانان متوجه جريان نبودند و لذا من در گوشه اي صبر كردم و مطمئن شدم كه حمزه ديگر زنده نيست. به سويش برگشتم و حربه را برگرفتم و مژده قتل او را كه هدفي جز آن نداشتم، بر لشكريان رسانيدم. (3).

ص: 353

در روايتي از امام صادق (عليه السلام) آمده است كه حربه وحشي به زير گلوي حمزه اصابت كرد و چون بر زمين افتاد، دشمن از هر طرف بدو حمله آورد و با ضربه هاي متعدد و كاري و به صورت قتل صبر او را به شهادت رساندند. در اينجا بود كه وحشي سينه آن حضرت را شكافت و كبدش را براي گرفتن جايزه نزد هند برد، هند كبد را در دهان گذاشت و خواست آن را بجود و ببلعد ولي كبد در دهانش مانند قطعه استخواني شد و آن را بيرون انداخت. (1).

ص: 354

دست و پايش را قطع كرد.»

طبري مي نويسد: هند پس از انجام اين جنايت بر بالاي سنگ بزرگي رفت و مسلمانان را مورد خطاب قرار داد و اشعار معروف خود را با صداي بلند خواند.

اشعار هند، كه بيشتر مورخان آن را نقل كرده اند چنين است:

نَحنُ جَزيناكُم بِيَوم بَدر

وَالحَربُ بَعدَ الحَرب ذات سعْر

ما كان عَن عُتْبَ_ةَ لي مِن صَبر

وَلا اخي وَعَمِهِ وَبَكْري

شَفَيتُ نَفْسي وَقَضَيتُ نَذْري

شَفيت وَحشي غَليل صَدري

فَشُكر وَحشي عَلَيَ عُمري

حتي تَرم اَعْظمي في قبري (1).

«اين كشتار، پاداش ما بود بر شما از جنگ بدر؛ زيرا جنگ پس از جنگ است كه ارزش دارد.» «در مصيبت عتبه و برادرم و عمويم و بكر صبرم به آخر رسيده بود.»

«واينك شفا يافتم و نذرم را ادا كردم؛ وحشي! تو بودي كه بر عهد خود با من وفا كردي و غم را از سينه ام زدودي.»

«بر من است كه تا زنده ام شكرگزار او باشم بلكه تا پوسيدن استخوان هايم در درون قبرم سپاسگزارش گردم.»

ابن اسحاق مي گويد: از جمله اشعاري كه هند پس از مثله كردن پيكر حمزه مي خواند، اين بود:

شَفَيتُ مِنْ حَمْزَةَ نَفسي بأُحُد

حَتي بَقَرتُ بَطْنَهُ عَنْ الكَبِد

اَذْهَبَ عَني ذاكَ ماكنتُ اَجِدُ

مِن لَذعة الْحُزْنِ الشَدِيد الْمُعْتَمد

«من از كينه اي كه از حمزه در دل داشتم، در احد تشفي يافتم، آنگاه كه شكم او را تا كبد شكافتم.»

«اين عمل ناراحتي مرا از ميان برد كه مدام به صورت اندوه شديد بر من فرود مي آمد.» (2).

ص: 355

ص: 356

و نيز فرمود: «وَالله ما وَقفتُ مَوقِفاً أغيَظ عَلَيَ مِن هذا الْمَكان»؛ (1) «به خدا سوگند تا كنون چنين مصيبت سختي بر من روي نداده بود.»

در آن حال بود كه فرمود: هم اينك جبرئيل نازل شد و اين مژده را به من داد: «اِنَ حَمزة مَكْتُوب في السَماوات السَبْع حَمْزَةَ بْن عَبْدالمُطَلب اَسَد الله وَ اَسَدُ رَسُولِه»؛ (2) «در آسمان هاي هفتگانه نوشته شده است كه حمزه شير خدا و شير رسول خدا است.»

و در روايت ديگر از جابر بن عبدالله انصاري نقل شده است كه چون رسول خدا (صلي الله عليه و آله) جسد عمويش را ديد گريه كرد و چون ديد او را مثله كرده اند، «شَهِق»، با صداي بلند گريست. (3).

باز روايت شده است كه پيامبر (صلي الله عليه و آله) چون بدن مثله شده حمزه (عليه السلام) را ديد، فرمود: «رَحِمَكَ الله يا عَم فَقَد كُنتَ وَصُولا لِلرَحِم فَعُولاً بِالْخَيْرات»؛ (4) «اي عم، خداي رحمت كند بر تو كه در زندگيت نسبت به ارحام خود ايفاي وظيفه كردي و آنچه نيكي بود انجام دادي.»

ص: 357

«پس او را آزاد بگذار!» چون چشم صفيه به بدن قطعه قطعه شده برادرش افتاد، گفت: (اِنا للهِِ وَاِنا اِلَيهِ راجِعُون) آنگاه درباره او دعا و استغفار كرد. (1).

ابن ابي الحديد از واقدي نقل مي كند كه چون صفيه به احد آمد، انصار مانع شدند كه نزد رسول خدا بيايد ولي آن حضرت فرمود «دَعُوها»؛ «مانعش نشويد.» آنگاه در نزد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) نشست و شروع به گريه كرد. او كه گريه مي كرد، رسول خدا هم مي گريست و چون صدايش به گريه بلند مي شد رسول خدا بلند مي گريست؛ «فجعلت اذا بكت يبكي رسول الله و اذا نشجت ينشج رسول الله» فاطمه زهرا (عليها السلام) كه در كنار آنان بود و گريه مي كرد و رسول خدا هم به همراه او گريه مي كرد. آنگاه فرمود:

«لَنْ اُصاب بمثل حمزة أبداً»، سپس خطاب به صفيه و فاطمه زهرا (عليها السلام) فرمود: بشارت مي دهم بر شما كه جبرئيل، نازل گرديد و به من خبر داد:

«إِنَ حمزة مكتوبٌ في أَهْلِ السماواتِ السَبْع حَمزة بْن عبدالمطلب اَسَدُالله وَاَسَدُ رَسُولِهِ» (2).